موضوع: جهل و جاهلیت
تاریخ: 73/10/08
بسم الله الرحمن الرحیم
1- دانایی و آگاهی
بیننده‌ها این بحث را زمانی می‌بینند که شهادت امام کاظم(ع) را پشت سر گذاشته‌اند و در آستانه بعثت پیامبر(ص) هستیم. بیست و هفتم رجب، بعثت رسول اکرم(ص) است و ما سالی یکبار همکاران نهضت سوادآموزی را در جلسه‌ی تلویزیونی دعوت می‌کنیم. هفت دی سالروز تأسیس نهضت سوادآموزی به فرمان حضرت امام(ره) است. ما دسترسی نداریم که با همه صحبت کنیم و فقط افرادی را که در تهران هستند دعوت می‌کنیم. خوشبختانه این باعث افتخارمان است که توانستیم میلیون‌ها افراد را باسواد کنیم. جمعیت زیادی از افرادی که با سواد شدند، ادامه تحصیل دادند. ما بعضی از افراد را داشتهایم که از نهضت سوادآموزی به دانشگاه رفتهاند.
من به بعضی از دانشگاهها رفتهام. افرادی که در آنجا درس می‌خواندند از من بسیار تشکر کردهاند. فکر کردهاند که به خاطر سخنرانی من بوده است که با سواد شده‌اند. به آنها گفتم: بخاطر نهضت سوادآموزی است که ما به این جا رسیدهایم. نهضت سوادآموزی از اول در خط امام بوده است. شهدای زیادی را تقدیم کرده است. معلمین زحمتکش هم با حقوق کم دارند زحمت میکشند.
2- بعثت در جاهلیت
بحث ما راجع به بعثت و مبارزه با جهل و جاهلیت است. زمان رسول اکرم(ص) را زمان جاهلیت می‌گویند. یک مقداری راجع به جاهلیت صحبت کنیم. الان هم به بعثت انبیاء نیاز است. نیاز به دین مخصوص، زمان خاصی نمی‌خواهد. الان هم مردم حتی در کشورهای مترقی در جاهلیت هستند. قرآن میفرماید: «وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ»(بقره/198) پیغمبر را برای شما فرستادیم در حالی که شما گمراه بودید. قرآن میفرماید: «إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»(آل عمران/103) پیغمبر(ص) آمد و دلهای شما را به هم گره زد. «وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعاً»(انفال/63) اگر تمام پولهای کره زمین را میدادی، دلهای اینها به هم گره نمیخورد. خیلی وقت‌ها بین زن و شوهر‌ها پول زیاد است ولی همدیگر را دوست ندارند. دل دست اوست. «وَ کُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ»(آل عمران/103) شما نزدیک گودی آتش بودید. پیغمبر(ص) دست شما را گرفت و شما را نجات داد. «إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً»(آل عمران/103) به خون هم تشنه بودید. گودالی از آتش جلوی شما بود. شما را نجات داد. «وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلیلاً فَکَثَّرَکُم»(اعراف/86) کم بودید و از برکت اسلام زیاد شدید. «أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفینَ»(زخرف/5) اسراف کار بودید. «کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ»(مائده/79) از منکر دست بردار نبودید و خلافکار بودید. قرآن میفرماید: «إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّهَ حَمِیَّهَ الْجاهِلِیَّهِ»(فتح/26) شما به خاطر این موضوع که ما بیشتر هستیم یا شما بیشتر هستید، تعصب جاهلی داشتید. سرشماری کردند. گفتند: زن حامله را دو برابر حساب کنید. مرده‌های ما را هم بشمارید. بعد آیه نازل شد کجای کار هستید؟ چقدر شما نادان هستید. «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»(تکاثر/2-1) به قدری سرگرم سرشماری شدید تا مقبره‌های پدرانتان را زیارت کردید. گاهی برای کرک مو شترشان شعری می‌گفتند. وسط شعر دعوایشان می‌شد. الان هم دنیا میآید و روی ملیت هایشان سرمایه گذاری میکند. الان خواسته‌ی ابرقدرت‌ها زنده کردن قومیت است. چون قومیت که زنده شد تعصب جاهلی زنده میشود و خونریزی میشود. قرآن راجع به جاهلیت می‌گوید: «أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ»(مائده/50) شما سراغ برنامه‌های جاهلیت میروید «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً» عده‌ای از اشراف یهود نزد پیغمبر آمدند. گفتند: که ما از بزرگان یهود هستیم. اگر شما به نفع ما حکم کنید همه ما به تو ایمان میآوریم. پیغمبر(ص) فرمود: من به نفع کسی حکم نمیکنم. هرچه در قانون هست، همان است. «فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُم»(مائده/48)
3- نقش جهل در گمراهی
جهل در خداشناسی اثر دارد. حضرت موسی بنی اسرائیل را نجات داد و آنها را از رود نیل عبور داد. بنی اسرائیلی که با چشم خودشان دیدند که خداوند چگونه مردم را از دست فرعون نجات داد و دل دریا را شکافت، وقتی آن طرف رفتند و چشمانشان به بت پرست‌ها خورد. گفتند: «قالُوا یا مُوسَى اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ»(اعراف/138) موسی ببین اینها بت دارند. تو هم برای ما یک بت درست بکن. از موسی خواستند که بت تراشی کند. چطور محیط بت پرستی به اینها رنگ شرک داد؟ موسی گفت: «إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ» جهل شما را اینطور کرد. البته معنای جهل سواد نیست. ممکن است کسی فوق لیسانش داشته باشد اما باز هم جاهل باشد. جهل به معنی سواد نیست. معنای دیگر دارد. یعنی نمی‌داند چه کار کند. خیلی‌ها گواهینامه‌ی پایه یک دارند ولی میشود که راه را گم بکنند. جاهل راه را نمی‌داند اما می‌تواند بخواند و بنویسد.
در زمان قوم لوط مردم دچار گناه لواط شدند. حضرت لوط فرمود: «أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَهً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ»(نمل/55) انحرافات جنسی به خاطر جهل است. حضرت یعقوب به برادرها گفت: شما میدانید که چرا یوسف را در چاه انداختید؟ «إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ»(یوسف/89) به خاطر اینکه جاهل بودید. جاهل به معنی بی فرهنگ و بی فکر است. قرآن جاهل را گمراه میداند. انحراف جنسی و گوساله پرستی را بخاطر جهل میداند. تعصب را بخاطر جهل میداند. ریشه‌ی شرک و تعصب و انحراف جنسی و حسادت همه در جهل است. قرآن به مشرکین می‌گوید: «قَوْمٌ تَجْهَلُونَ»، «حَمِیَّهَ الْجاهِلِیَّهِ» (فتح/26).
حضرت علی(ع) میفرماید: زمانی پیغمبر(ص) مبعوث شد که «فَالْهُدَى خَامِلٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) یعنی چراغ هدایت خاموش شده بود. «وَ الْعَمَى شَامِلٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) نابینایی همه مردم را گرفته بود. همه دید نداشتند و راه را گم کرده بودند. «عُصِیَ الرَّحْمَنُ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) خداوند معصیت می‌شد. «وَ نُصِرَ الشَّیْطَان»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) شیطان طرفدار داشت «وَ خُذِلَ الْإِیمَانُ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) هرکس مؤمن بود، خوار بود «انْجَذَمَ فِیهَا حَبْلُ الدِّینِ» ریسمان دین پاره شده بود. «وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِینٍ»(نهج‌البلاغه، خطبه 26) شما عرب‌ها بدترین شیوه و مکتب را داشتید. «الْأَصْنَامُ فِیکُمْ مَنْصُوبَهٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 26) پیغمبر نازل شد. بتها در میان شما نصب شده بود. «وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِی حَیْرَهٍ»(نهج‌البلاغه، خطبه 95) مردم همه گیج بودند. تکبر همه را گرفته بود. کارهایتان متفرق بود و جنگها بین شما شعله کشیده بود. «نَوْمُهُمْ سُهُودٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) خواب نداشتید «عَالِمُهَا مُلْجَمٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) زبان عالم شما بسته بود. «وَ جَاهِلُهَا مُکْرَمٌ»(نهج‌البلاغه، خطبه 2) جاهل شما مورد کرامت بود. زمانی که پیغمبر مبعوث شد، جاهل برو و بیایی داشت. هر زمان دیدید که یک بی سواد مکرم میشود و یک عالم تحقیر میشود، آن زمان، زمان جاهلیت است. روزولت با دلار انیشتین را خرید. زمانی که دلار دانشمندان را بخرد، آن زمان، زمان جاهلیت است. هر زمان که دست زوردار باز شود و زبان علم دار بسته شود، آن زمان، زمان جاهلیت است. قرآن به زنان پیامبر میفرماید: «وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولى»(احزاب/33) در خانه قرار بگیرید و جلوهگری نکنید.
4- جاهلیت مدرن
امام باقر(ع) میفرماید: در کنار جاهلیت اولی، جاهلیت دوم هم هست. جاهلیت دوم الان هم هست. سید قطب کتابی را به نام جاهلیت قرن عشرین(قرن بیستم) نوشته است. این کتاب ترجمه هم شده است. کتاب دیگری به نام قرن دیوانه هست. جاهلیت زمانی است که «وَ شِعَارُهَا الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّیْفُ»(نهج‌البلاغه، خطبه 89) یعنی مردم در درون دلهره دارند و از بیرون چنگ و دندان نشان دادند. جاهلیت الان بیشتر است. چون زمان پیامبر دختر را زنده بگور میکردند. الان هم که کورتاژ می‌کنند، دختر و پسر را در چاه دستشویی میاندازند. آن زمان دشمن، دشمن را میکشت، الان مادر فرزندش را میکشد. آن زمان تک تک میکشتند، الان دسته جمعی با بمب میکشند. الان نیاز به مکتب انبیاء بیش از زمان صدر اسلام است. آن زمان از ترس خرجی بچه را میکشتند، الان هم همینطور است اما جاهلیت مدرن‌تر شده است. خیال نکنیم که بعثت انبیاء گذشته است.
وقتی می‌گویند: وحدت، یعنی هر دو با هم برادر هستند. ولی قرار نیست فکرشان با هم یکی باشد. مگر دو برادر فکرشان یکی است؟ مگر فکر شیعه‌ها یکی است.
همیشه دنیا در جهل میسوزد و نیاز به بعثت انبیاء هست. من به هندوستان رفتم. گفتند: شهر، شهر دانشجویی است. یعنی با تاکسی باید از دانشگاه عبور کرد. آنجا خیلی بزرگ بود. دهها هزار دانشجو با تعداد زیادی پروفسور در آنجا بودند. در آنجا بت خانه بود. استاد و دانشجو به آنجا میآمدند و عبادت میکردند. شما بگویید: آیا الان زمان جاهلیت نیست؟ ما در ایران هستیم و بت نمیبینیم اما هنوز بت پرستی هست. همین الان صدها میلیون بت پرست داریم «نَوْمُهُمْ سُهُودٌ وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ»(نهج‌البلاغه،خطبه2) سرمه چشمشان اشک است. «تَشْرَبُونَ الْکَدِرَ وَ تَأْکُلُونَ الْجَشِبَ»(نهج‌البلاغه، خطبه 26) آب آلوده میخوردید. غذای غلیظ میخوردید. افراد باسواد نداشتید. انقلاب ما یک بعثتی بود. ما در زمان شاه در یک استانی چهار نفر دیپلم ریاضی داشتیم. الان در همان استان بیش از هزار دانشجو وجود دارد. در زمان شاه 37 درصد باسواد بودند. الان بیش از70 درصد باسواد هستند. اگر در پادگان افسری میخواست نماز بخواند، به اسم دستشویی به گوشه‌ای میرفت و نماز میخواند. اما الان با گفتن: «حَیَّ عَلَى الصَّلَاه» نماز را بسیار باشکوه میخوانند. این بعثت است. پیغمبر اکرم(ص) با جاهلیت مبارزه کرد. فرمود: تمام احکام جاهلیت زیر پای من است.
پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «کُلَّ دَمٍ فِی الْجَاهِلِیَّهِ مَطْلُولٌ»(عوالی‌اللآلی، ج2، ص137) هرکس در جاهلیت خونریزی کرده است، الان کنار گذاشته شده است. وقتی پیامبر(ص) را به منطقهای اعزام کردند، فرمود: «و اجعل أمر الجاهلیه تحت قدمیک»(کشف‌الغمه، ج1، ص220) تمام قواعد و قضاوتهای زمان جاهلیت را زیر پا بگذار. باز فرمود: «لِیَدَعَنَّ النَّاسُ فَخْرَهُمْ فِی الْجَاهِلِیَّهِ أَوْ لِیَکُونَنَّ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ مِنَ الْخَنَافِسِ»(بحارالأنوار، ج61، ص313) فخرهای خود را که در زمان جاهلیت داشتید کنار بگذارید. وگرنه از سوسک بدتر هستید.
جوبیر مسلمان فقیری بود. فرمود: نزد فلان تاجر برو و بگو: دخترش را به شما بدهد. گفت: آخر من چیزی ندارم. جویبر فرمود: اسلام که آمد تمام آنهایی که گمنام بودند، عزیز شدند. پیامبر(ص) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ قَدْ وَضَعَ بِالْإِسْلَامِ مَنْ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ شَرِیفاً وَ شَرَّفَ بِالْإِسْلَامِ مَنْ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ وَضِیعاً»(کافی، ج5، ص339) هرکس در زمان جاهلیت شریف بود، ما شرافت را از او میگیریم و او را ذلیل می‌کنیم. «وَ شَرَّفَ بِالْإِسْلَامِ مَنْ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ وَضِیعاً» آنها که شرفشان را از دست دادند یا گمنام بودند بالا میبریم. «خافِضَهٌ رافِعَهٌ»(واقعه/3) یعنی عده‌ای را بالا میبریم و عده‌ای را پایین میآوریم. «وَ أَعَزَّ بِالْإِسْلَامِ مَنْ کَانَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ ذَلِیلًا وَ أَذْهَبَ بِالْإِسْلَامِ مَا کَانَ مِنْ نَخْوَهِ الْجَاهِلِیَّهِ»(کافی، ج5، ص339) آن کسی که ذلیل بود به خاطر اسلام عزیز می‌کنیم «وَ أَذْهَبَ بِالْإِسْلَامِ مَا کَانَ مِنْ نَخْوَهِ الْجَاهِلِیَّهِ» این فخر فروشان را کنار میگذاریم. الان هم افرادی هستند که می‌گویند: آقا من دخترم را به فلانی می‌دهم. پزشکی از یک خانواده تحصیل کرده، دختر گرفت. یک عدد سکه مهر آن دختر بود. ولی بعضی‌ها گدا هستند و تعداد زیادی سکه مهر دخترشان می‌کنند. شما در مواقعی که می‌خواهید چیزی به کسی بدهید فقیر می‌شوید. ولی وقتی که می‌خواهید از کسی چیزی مثل مهریه را بگیرید، دختر فروشی می‌کنید.
امام باقر(ع) فرمود: «ثَلَاثَهٌ مِنْ عَمَلِ الْجَاهِلِیَّهِ الْفَخْرُ بِالْأَنْسَابِ وَ الطَّعْنُ بِالْأَحْسَابِ وَ الِاسْتِسْقَاءُ بِالْأَنْوَاءِ»(معانی‌الأخبار، ص326) سه چیز از جاهلیت است. به افراد فخر می‌فروشند. مثلاً بخاطر اینکه دختر فلانی هستند طعنه میزنند و از فلان ستاره باران میخواهد یعنی به شانس معتقد است.
روزی یک تاجری پیش من آمد و گفت: اگر من نبودم انقلاب نبود. من خیلی از او بدم آمد به طوری که اسم او را از داخل دفتر تلفنم خط زدم. یک بار زنگ زد. گفت: سالهاست که از ما احوالی نمیپرسی؟ گفتم راستش من ده سال پیش از تو متنفر شدم. اوس و خزرج نشسته بودند و درباره‌ی گذشته صحبت میکردند. هریک از کارهای خود می‌گفتند. کار به دعوا و شمشیر کشی کشیده شد. آیه نازل شد: «وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ»(آل عمران/101) چطور شما بر میگردید و کافر می‌شوید؟ آیات خدا تلاوت میشود و رسول خدا پیش شماست. چرا این حرفها را میزنید؟ ما روزی پنج مرتبه در نماز میگوییم «السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ» نمیگوییم: سلام بر ترک‌ها و عرب‌ها! میگوییم: درود بر ما و بندگان صالح خدا. می‌خواهم این را بگویم. آنها که دستشان به مکتب انبیاء نمیرسد، همان تفکر جاهلیت را دارند. الان هم هست و بیشتر شده است.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»
