موضوع: هدف بعثت، مكارم الاخلاق
تاريخ پخش: 78/09/21
بسم الله الرحمن الرحيم
الهي انطقني بالهدي و الهمني التقوي.
1- سرّ جاودانگي دعاي مكارم الاخلاق
كار كه براي خداوند باشد، نتيجه آن اين مي‌شود كه امام سجاد(ع) نزديك به 1400 سال پيش ناله و دعاهايي داشته كه در آنها اسراري را گذاشته و بعد آنها مهر و موم شده به دست فرزندش و نوه‌اش و تا به دست امام صادق(ع) ميرسد و امام صادق(ع) ميفرمايد: بله اين سخناني از امام سجاد(ع) است كه به امام باقر(ع) گفته و نوشته و من هم كوچك بودم مي‌شنيدم. قرنها مي‌گذرد، جمهوري اسلامي مي‌شود و صدا و سيما تشكيل شده، به دست مسلمان‌ها مي‌افتد و ماه رمضان شده و امت مسلمان مي‌نشينند تا ببينند امام سجاد(ع) چه فرموده است؟ بحث امسال ماه رمضان ما، شرح دعاي مكارم الاخلاق امام سجاد(ع) است.
2- معني واژه مكارم
سؤال: مكارم يعني چه؟ جواب: مكارم از كرامت و تكريم گرفته شده. مکارم يعني اخلاقهاي بزرگوارانه. ميدانيد يعني چه؟ پيامبر(ص) فرموده: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ» (مكارم‌الأخلاق/ص8) «مكارم الاخلاق » نه «محاسن الاخلاق »، يعني اخلاق كريم، و اخلاقهاي بزرگوارانه چيزي كه الآن نسل و ناموس، خواص و عوام به آن احتياج دارند.
3- مقايسه ميان اخلاق اسلامي و اخلاق دنيايي
سؤال: امتيازات اخلاق اسلامي و اخلاق دنيايي (… غرب و غير اسلامي) چيست؟ جواب: اين مطالب، ده، يازده نكته است كه ديروز عصر به دست آورده‌ام، جديد است. براي خود من هم نو است.
الف) اخلاق بالاتر از خواسته‌هاي شخصي است: اگر انسان چيزي را كه دوست دارد انجام دهد اين كه اخلاق نيست. مثل: اتو كردن لباس، مسواك كردن، آب و جارو كردن منزل، (دوست دارد به همه يا الله بفرما مرسي بارك الله بگويد)، و… اينها مثل رانندگي در سرازيري است كه مهم نيست. اخلاق آن است كه: از چيزي خوشت نيايد اما به خاطر خدا بگويي: چشم. و به خاطر ارزشي که دارد آن کار را انجام دهي. قرآن ميفرمايد: ممكن است از همسرت خوشت نيايد ولي او را طلاق نده. «فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فيهِ خَيْراً كَثيراً» (نساء/19). چه بسا چيزي را كراهت داريد و خداوند در او خير زيادي قرار داده. اين اخلاق است.
ب) اخلاق بالاتر از فرقه گرايي است: در دنيا اين جور است که كمك ميكند ولي به افراد محله خود، اگر بداند شيعه يا مسلمان است به او كمك نمي‌كنند. و اين كه مي‌گويند حقوق انسانها، يعني حقوق خودشان، مسلمانان لبنان را بمباران و حقوق فلسطينيها را غصب مي‌كنند، ولي براي سگهاي خودشان احترام قائل هستند. سازماني براي حمايت از حيوانها درست مي‌كنند ولي حقوق مسلمانان هيچ. اميرالمؤمنين علي(ع) به استاندار ميفرمايد: همه مردم بايد در حقوق مساوي باشند چه مسلمان و چه غير مسلمان براي اينكه: «إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ» (نهج‌البلاغه/نامه53). «يا برادر ديني توست و يا در خلقت مثل تو انسان است». اخلاق بالاتر از اسلام است و زماني كه مي‌گويند برخورد اخلاقي داشته باش نه فقط براي خوديها بلکه براي غريبه‌ها هم اخلاق داشته باش.
ج) اخلاق بالاتر از مرزهاست: قرآن ميفرمايد: اگر از آن طرف دنيا مظلومي بود او را كمك كنيد و قيام كنيد و اگر چنين نكردي مسئول هستي. «وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفينَ» (نساء/75). چرا در براي خدا و مستضعفين قيام و مقاتله نمي‌كنيد؟ نگو ايراني نيست، لبناني و پاكستاني و افغاني و بوسني فرقي ندارد. يكي بود که هر زمان نذر مي‌كرد، نذرش اين بود كه برود مشهد. خيلي زحمت كشيدي كه نذر شكم خودت كردي، نذر كن يك غريبه‌اي را بفرستي مشهد. مثل: بعضي‌ها كه قرباني مي‌كنند، قرباني است ولي كله پاچه را براي صبح و سيراب شيردان را براي عصر و گوشت راسته را براي ناهار، و ران و گوشت دست را براي برادر و شوهر خواهر… چه چيزي از اين گوسفند قرباني شد؟ اينكه قربان شكمت شد. قرباني يعني از خود بكن بده به ديگران. مثل اين كه آدم پول را از اين جيبش در مي‌آورد و به آن يکي جيبش مي‌گذارد و مي‌گويد در راه خدا انفاق کردم. دنيا اخلاقش اين چنين است، اگر به کسي هم کمک مي‌کند، فندق ميدهد كه گردو برگردد و علف ميدهد كه شير بدوشد، دانه ميدهد كه تخم مرغ بردارد. جوانان عزيز اين بحثها را ياد بگيريد فردا هر كجاي دنيا رفتيد با هر پروفسوري صحبت کرديد مي‌توانيد بگوييد: اسلام در هرمسئله دهها و صدها امتياز بر همه دين‌ها و مکتبها دارد. اخلاق مرز و فرقه نمي‌شناسد و حتي مي‌گويد خودت را له كن.
د) اخلاق بالاتر از محاسبات است: ما گاهي سبك و سنگين مي‌كنيم، او عيادت من آمد، من هم عيادت او بروم. يعني خرده حسابها را تسويه مي‌كنيم. برويم فاتحه مادرش چون او آمد فاتحه عمه ما. ول كن بابا، پدر ما مرد نيامد تسليت بگويد، حال كه عموي او مرده ما هم نمي‌رويم. بده بستانها اخلاق نيست. چون او خودكار داده شما هم خودكار مي‌دهي، خير اخلاق اين است که اگر او هم نداده شما خودكار بده، و اگر او هم فحش داد شما سلام كن. اخلاق يعني پاتك و هجمه اخلاقي. در قرآن آمده: «وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» (حشر/9). در اسلام يك بحثي داريم به نام «ايثار». حساب ميكند خودش نياز دارد (ولي باز هم مي‌بخشد). يك ضرب المثلي است كه: چراغي كه به خانه رواست به مسجد حرام است؛ اين دروغ است چون معناي اين ضرب المثل يعني اين که ايثار نكن. البته در بعضي از جاها اولويت‌هايي داريم كه مثلا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): «لَا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ» (من‌لايحضره‌الفقيه/ج2/ص68) اگر رحم وخويشاوند محتاج است به ديگران نده. اولويت‌هايي در اسلام است، ولي همه جا نيست. يكجا با اينکه خودت هم گرسنه‌اي ولي بده به ديگران و ايثار كن. ما معمولاً مي‌گوييم اول خودت بعد ديگران. در حالي که ايثار يعني: اول ديگران بعد خودت.
ه) اخلاق اسلامي بالاتر از حقوق متقابل است: (همه وزراي امور خارجه در فرودگاه وقتي مصاحبه مي‌شوند، يك كلمه را مي‌گويند: در روند تكاملي تاريخ، ان شاءالله حقوق متقابل رو به بهبودي و رو به رشد برود. ) حقوق متقابل که اخلاق نيست. حقوق متقابل حرف راسل است. او مي‌گويد: «گاو مردم را ندزدي براي اينكه گاو تو را مي‌دزدند. » اين كه اخلاق نيست مثل اينكه انسان برود داخل صف، مي‌گويد اگر صف را رعايت نکنم، اعتراض مي‌كنند. اگر از ترس رفتي تو صف و نوبت را رعايت کردي، اين اخلاق نيست. خوب شدن از ترس است، گرگ هم وقتي زنجير شود خوب است. اخلاق آن است كه تصميم بگيري، حتي اگر پليس هم نبود براي چراغ قرمز ايست كني و اگر از ترس پليس باشد كه هنر نيست. از چراغ قرمز رد شوم جريمه مي‌شوم، گاو همسايه را بدزدم، چون گاوم را مي‌دزدند؛ اين اخلاق نيست اين اخلاق راسل است و براي خودش خوب است. اسلام مي‌گويد: اخلاق نه يعني حقوق متقابل نيست بلكه اخلاق کمال است، احترام به مردم كمال است، معامله كه نيست.
و) اخلاق اسلامي بالاتر از انسانيت است: اسلام حتي درباره حيوانات هم حقوق قائل است. حضرت(ع) ديد يكي بار روي حيوان گذاشته و ايستاده حرف مي‌زند، فرمود: «صاحب اين حيوان خودش را براي قيامت آماده كند، چرا حيوان را زير بار نگه داشته است.» حتي حق نداري روي حيوان بنشيني و صحبت كني. اگر روي حيوان نشسته و به راهي مي‌رويد حيوان رفت به طرف آب و سبزي حق جلوگيري و مانع شدن نداريد. اگر شب است حق نداري پرنده را بگيري. اگر بال پرنده‌اي بريده شده باشد اگر گرفتي نامردي. (شكار پرنده بي بال نامردي است). حيوان را روبروي حيوان حق نداري ذبح كني، به همين مقدار كه شعور دارد غصه مي‌خورد. حيوان تشنه را سر نبريد. اگر روي هوا و هوس شكار كردي، گوشت آن حرام است، شکار حلال است اگر واقعا به قصد گوشت باشد و الا من دلم مي‌خواهد ببينم تفنگ سالم است، مگر اينجا بايد تمرين كني؟ بگذار با چيز ديگري تمرين كن. موجودات مقدس هستند. اگر ما اخلاق داشته باشيم، اداره‌اي به نام سازمان محيط زيست نمي‌خواهيم، چون بايد بدانيم هستي در دست ما امانت است، و به آن نبايد خيانت كنيم. آب دهان در آب نهر انداختن چرا؟ و چرا ادرار در آب نهر؟ و فاضلاب در رودخانه ريختن به چه دليل؟ اين براي آن است كه ما همه هستي را به مسخره گرفته‌ايم.
4- تأكيد علي(ع) بر حقوق حيوانات
حديث: قَالَ اميرالمؤمنين(ع): «فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ» (نهج‌البلاغه/خطبه167) شما مسئوليد حتي از قطعات زمين و چهارپايان. اين جنگل امانت است اداره جنگلباني نمي‌خواهيم. مردم مسلمان هستند و بايد بدانند كه نبايد خيانت در امانت كنند، حرام است. ما هر چه دينداريمان كم مي‌شود، سازمان درست مي‌شود. نيمي از سازمانهاي مملكت ما مثل سازمان زندانها و… به دليل ضعف دينداريمان است و همين سازمان نهضت سوادآموزي كه اگر مسأله تكبر نبود شکل نمي‌گرفت. ميدانيد كه نهضت سواد آموزي در سال چقدر خرج دارد؟ سالي 25ميليارد تومان ما خرج تكبر مي‌دهيم. اخلاق مردم فاسد است، چون در همه خانه‌ها با سواد هست، يا عروس يا پسر يا داماد باسواد است، ولي همسر بي سواد در خانه تكبر دارد، و مادرشوهر نزد عروسش درس نمي‌خواند، من نزد عروس درس بخوانم؟ چه حرفهايي. ما 25 ميليارد تومان خرج تكبر مادر شوهر مي‌دهيم و گر نه انسان مي‌تواند نزد پسرش و يا شوهرش درس بخواند، اين دختر همسايه به نزد آن دختر همسايه درس بخواند. و الآن ما 25 ميليارد تومان خرج كنيم به خاطر تكبر. و اين چقدر شغل مي‌شود؟ و چند اتاق و چقدر بي خانه‌ها، خانه دار مي‌شوند؟ و اين تازه نهضت سوادآموزي است. برو سازمان زندانها و سازمانهاي ديگر… بابا ما گير اخلاق هستيم. الآن مشکل ما اشتغال است. مي‌گويند جوانهاي ما شغل ندارند. بابا ميز نيست ولي كار که هست. همه ميز مي‌خواهند چون ليسانس گرفته ميز مي‌خواهد ولي نيست. ميز نيست كار نيست پس ازدواج نمي‌كند پس به گناه گرفتار مي‌شود و اينها به هم وصل است مشكلات در خود ماست. حضرت امام خميني(ره) ميفرمايد: وقتي از داخل متحول شدي بيرون را هم متحول مي‌كني. سالم شدي، سالم مي‌کني. و اگر بد شدي بيرون هم بد مي‌شود. اگر انسان از داخل خبيث شد، جامعه را هم به خباثت مي‌كشد. پس اخلاق اسلامي فوق حقوق انساني و حقوق متقابل است. زنده باد اسلام و ما بايد كيف كنيم كه مسلمانيم. راسل که در دنيا فيلسوف خيلي مهم است تازه وقتي اين همه عقب و جلو رفته و خودش را کشته به اين نتيجه رسيده که اخلاق يعني گاو مردم را ندزد كه گاو تو را مي‌دزدند. (چقدر حرف پوك است. دندانش نگير كه دندانت مي‌گيرند.) يكي از اولياء خدا به يكي گفت: حالت چطور است؟ گفت: داشته باشيم مي‌خوريم و نداشته باشيم صبر مي‌كنيم. او فرمود: سگهاي محله ما هم همين طور هستند. اين كه هنر نيست، هنر اين است كه داشته باشي يك مقدار بخوري و بقيه را بدهي به آنها كه ندارند. اگر هم نداشته باشي کار کني تا پيدا کني. اين كه اخلاق نيست که داشته باشم مي‌خورم نداشته باشم صبر مي‌كنم. لذا گفت: سگهاي محله ما هم همين طور هستند.
ز) اخلاق اسلامي فوق خوشايند اين و آن است: مثلاً يکي يک کاري کرده، مي‌گويند: نخند، به او بر مي‌خورد و ناراحت مي‌شود. چون مي‌ترسم ناراحت شود خود را نگه مي‌دارم و نمي‌خندم؛ اين اخلاق اسلامي نيست. نمي‌گويم بد است. ولي مي‌خواهيم بگوييم اخلاق اسلامي بالاتر از اين است. كار بد، بد است گرچه طرف نفهمد. من اين قصه را قبلاً گفته‌ام يك بار ديگر هم بگويم.
5- روايتي از پيامبر(ص)
يك نابينايي وارد به جلسه‌اي شد كه پيامبر(ص) و ديگران هم بودند و براي ارشاد و هدايت مردم گفتگوهايي در جريان بود، نابينا نمي‌دانست چه كساني در جلسه هستند لذا بلند بلند شروع به صحبت كرد. يكي در آن جلسه عبوس شد و روي ترش کرد كه اين آمده چه كار كند؟ سؤال من اين است آيا براي نابينا بخندي يا عبوس كني فرق ميكند؟ آيا مي‌فهمد؟ اما در قرآن سوره‌اي داريم به نام «عبس» ده آيه دارد که ميفرمايد: «عَبَسَ وَ تَوَلَّى أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى» (عبس/2-1) عبوس كردي از اين كه يك نابينا آمد؟ « وَ ما يُدْريكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى» (عبس/3) تو چه حقي داشتي كه عبوس كني؟ شايد اين انسان وارسته‌اي باشد. قرآن با ده آيه به رگبار بسته كسي را كه براي يك نابينا عبوس كرده. معلوم مي‌شود اخلاق به اين كار ندارد كه ديد و فهميد و بدش آمد، اخلاق خوب خوب است گرچه او نفهمد.
يكي گفت ما مريضي داشتيم دو جعبه گز براي او برديم بيمارستان عصر جمعه بود و اطراف او شلوغ دو جعبه گز را گذاشتيم بعد با خود گفتيم: عجب ما دو جعبه گز برديم و او نفهميد. ما اخلاقي را مي‌خواهيم كه او بفهمد. اما اخلاق، اخلاق است گرچه کسي نفهمد.
وارد منزل مردم شدي كسي هم نيست، و دوربين مخفي هم نيست بگو اين كار را نمي‌كنم. مكارم: يعني كرامت. اخلاقي كه از ترس دوربين مخفي و نمره انضباط باشد ارزش ندارد. مثل بچه‌هايي كه از ترس نمره درس مي‌خوانند، و او حجاب دارد از ترس اينكه به او نگويند: چرا بي حجاب هستي؟ اينها ارزش ندارد.
6- اخلاق اسلامي بر ارزشهاي واقعي توجه دارد نه اعتباري
دعايي كه امسال مي‌خواهيم شرح بدهيم، «مكارم الاخلاق» است نه «محاسن الاخلاق». پس «مكارم» يعني ارزشهاي واقعي نه ارزشهاي قراردادي و نه ارزشهاي وحشتي نه ارزشهاي طمعي. احترام مي‌گذارد، ولي براي پول. احترام به پول ارزش ندارد بلكه بايد بگويد: احترام گذاشتم براي اينكه سن و سواد بيشتر و سيد و پيرزن و پيرمرد و تخصص بيشتر و انقلابي‌تر و با تقواتر و ابتكار دارد… و بالاخره يك كمالي دارد که من احترامش مي‌کنم نه اينكه چون پول دارد. پول مگر ارزش است. پس شما برو مقابل معدن طلا سلام كن، چون از همه طلاها، طلايش بيشتر است، و در مقابل بانك مركزي زيارتنامه بخوان: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يا بانك مركزي أَشْهَدُ أَنَّك». پس مكارم يعني ارزش واقعي نه ارزش دلاري و ريالي. افرادي وزنه برداري مي‌كردند و دنبال داور مي‌گشتند، پيامبر(ص) عبور مي‌كرد او را به عنوان داور پذيرفتند و حضرت قبول فرمودند، و بعد از وزنه برداري فرمودند: «كه هر كدام از شما به هنگام غضب توانست خود را نگه دارد او قهرمان است.» پس حضرت مسير را عوض كرد كه در حقيقت اخلاق واقعي اين است، و الا وزنه برداري كه عيب ندارد ولي تمام كمال در آن نيست. کمال شما که وزنه برداري اين استکه اگر عصباني هم شدي بتواني خودت را نگه داري. اگر ماشيني که مي‌رود با زنجير او را نگه داشتي براي شما كفي هم مي‌زنند ولي اگر وقت هيجان خود را نگه داشتي خيلي مهم است، چون ميفرمايد: «وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» (نازعات/40) (و او كه نفس را از هوا و هوس بازمي دارد).
ج) اخلاق اسلامي فوق نژاد و زبان است: يك ترك و كرد با هم دعوا مي‌كنند، يا عرب و عجم با هم دعوا مي‌كنند، يا آخوند و كت و شلواري با هم دعوا مي‌كنند، يا محله بالا و پايين با هم دعوا مي‌كنند، اگر شما از هم زبان و هم لباس و هم محله‌اي حمايت كردي، نگو: كمكش كردم. بسيار كار غلطي كردي، كمكش كردي خوب بود يا بد بود؟ اخلاق كار به سن و نژاد و تاريخ ندارد. آقا پدر در پدران ما چنين بوده‌اند، خوب بوده که بوده. اخلاق اين نيست كه هر چه پدران ما كرده‌اند خوب بوده، همه آثار باستاني كه خوب نيست بعضي از آنها هم كار غلطي بوده.
7- دشمني و عداوت و خودخواهي و كبر از اخلاق جهنمي‌هاست
ط) اخلاق اسلامي براي اين دنيا نيست: كمال، كمال است هم در دنيا و هم در آخرت. و لذا قرآن ميفرمايد: «لا يَسْمَعُونَ فيها لَغْواً وَ لا تَأْثيماً إِلاَّ قيلاً سَلاماً سَلاماً» (واقعه/26-25) در بهشت هم حرف ياوه و گناه نيست، هرچه هست حرفهايي برخواسته از محبت و درود است. بر عکس در جهنم، اين مي‌گويد: مرگ بر تو. آن هم مي‌گويد: مرگ بر تو. قرآن در وصف جهنمي‌ها ميفرمايد: «كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها» (اعراف/38) هر زمان گروهي به جهنم وارد مي‌شود ديگران را لعنت ميكند. پس اگر در جامعه ما در محيط كارخانه و اداره و خانه و شهري اگر به همديگر لعنت كرده (دشنام داده ودشمني كردند)، اين جامعه جهنمي است و اگر از همديگر پشتيباني كردند بهشتي است. مسجدها و حتي حوزه‌هاي علميه و دانشگاههاي آزاد، دولتي و پيام نور، اگر همديگر را حمايت و كمك كردند نظام آنها بهشتي است و اگر رقابت و چشم و هم چشمي است و همديگر را نمي‌خواهند (جامعه جهنمي است). يعني بنده وقتي آدم خوبي هستم كه اگر ديدم مسجد من شلوغ شده و ديدم كه از مسجدهاي ديگر آمده‌اند مسجد من، ناراحت شوم و غصه بخورم كه چرا اين چنين شده و مسجدهاي ديگر خلوت شده و نماز درآنها نمي‌خوانند. اما اگر کيف کردم که از مساجد ديگر مي‌آيند پشت سر من نماز مي‌خوانند اين خودخواهي است. اخلاق کاري به زن و مرد و به شهري و روستايي و تحصيل کرده و بي سواد ندارد. فردي مي‌گفت: از شخص حمالي که از روستايي آمده بود خواستم که دو تا فرش را براي من جابجا کند. او گفت: من از صبح تا حالا ده تا فرش جابجا کرده و درآمدم خوب بوده است. اما اين همکار من است که نمي‌شناسمش ولي ميدانم از صبح تا حالا کسي بهش کار نداده فرشها را بده به ايشان. اين را مي‌گويند: اخلاق. اخلاقي كه براي امتحان باشد، اخلاق نيست، وارد خانه مي‌شود ديپلم دارد چنان مي‌زند به گوش برادر راهنمايي‌اش. اين جوان است و اين هم امريكا است، گوشت و پوست آمريكا كه بد نيست، خصلت او كه بزرگ منشي است بد است، چون رگ امريكا در بدن اين جوان است. آمريكا مي‌خواهد كشورهاي ديگر را استثمار كند و اين هم برادر سيزده ساله را. استثمار، استثمار است.
8- عظمت اخلاق اسلامي
امسال ماه رمضان بنا داريم سر سفره امام سجاد(ع) بنشينيم و غصه بخوريم كه چقدر ما پرت هستيم وچند قرن از راسلها و اينشتينها ما از نظر اخلاق اسلامي جلو هستيم (چه دوره‌هايي داشتيم و از آن غافل بوديم. برگرديم و آن را بوسيم، و به اسلام عشق بورزيم كه كساني ديگر چيزي ندارند). امام رضا(ع) فرمود: «به شرق يا به غرب برويد حكمتي بالاتر از آنچه ما مي‌گوييم نيست.» و حضرت امام خميني(ره) هميشه مي‌فرمود: «اسلام عزيز. و اسلام به قدري عزيز است كه امام حسين(ع) زير سم اسبها تكه تكه مي‌شود كه اسلام بماند.» ما اسلام را نشناخته‌ايم، برنامه ريزي بايد به شكلي باشد كه نزديك افطار سرسفره امام سجاد(ع) بنشينيم. خلاصه مطلب اين که ده امتياز در اين جلسه براي اخلاق اسلامي بر اخلاق شرق و غرب گفته شد.
«والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته»
