موضوع بحث: گناه شناسی، زمینههای روانی گناه، رمضان 62
تاریخ پخش: 6/4/62
بسم اللّه الّرحمن الّرحیم
«الهی انطقنی بالهدی والهمنی التقوی»
در جلسهی گذشته گفتیم که گاهی زمینه گناه اقتصادی است. مثلاً زمینهی بعضی گناهان فقر میباشد و ریشهی بعضی گناهان ثروت میباشد. گاهی نیز زمینهی گناه درونی و عقیدتی است، مثل شخصی که رجاء و امید کاذب داشته باشد و دلش به غفار بودن و بخشنده بودن خدا خوش باشد و مرتکب گناه شود.
1- چه کسانی میتوانند به قبول شدن توبه امیدوار باشند
عدهای میگویند: ما سید هستیم. بالاخره جدمان به فریادمان میرسد. امید کاذب آنها را به گناه میکشاند. «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»(بقره/218) یعنی تنها کسانی میتوانند امید به رحمت الهی داشته باشند که ایمان بیاورند و در راه خدا هجرت و جهاد نمایند. بدون عمل امید داشتن غلط است. مثلاً در بازار هم به افرادی نسیه میدهند که اعتبار یا سابقه، یا دسته چکی داشته باشند والا افراد لا ابالی و بی سابقه نمیتوانند امیدوار باشند که به آنها جنسی را نسیه بفروشند. پس کسانی که ایمان ندارند و یا اگر ایمان دارند ولی هجرتی نکردهاند و اگر هجرت کردهاند جهادی نکردهاند نباید امیدوار به رحمت الهی باشند. مثلاً شخصی که خمس نمیدهد، حج نرفته و به جبهه نیز نرفته است، اگر بگوید: به خدا امید دارم، حرف نادرستی زده است. حتی کسی که میخواهد ماشینی برنده شود، ابتدا باید در قرعه کشی ثبت نام کند و سپس به خدا امیدوار باشد. امید به خدا باید همراه با ترس از خدا باشد.
«یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ»(اسراء/57) طبق این آیه از قرآن هم باید به رحمت خداوند امیدوار بود و هم باید از عذاب الهی ترسید. «إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ»(اعراف/56) یعنی رحمت خداوند نزدیک است ولی این نزدیکی مخصوص نیکوکاران است.
افرادی روز به روز به خدا نزدیک میشوند و عدهای نیز روز به روز از خدا دور میشوند. افرادی که مثل حمار دور سنگ آسیاب میچرخند ولی رشد نمیکنند. افرادی روز به روز ترقی میکنند و زیاد میشوند «زِدْنی عِلْماً»(طه/114)، «زادَهُمْ هُدىً»(محمد/17) افرادی نیز روز به روز عقب گرد میکنند. در مناجات میخوانیم «کلما زاد عمری زاد معصیتی» امام از زبان ما فرموده است که: هرچه عمرم زیاد میشود، گناهانم بیشتر میشود. اگر هفتهای یک کتاب مطالعه کرده باشیم، از ماه رمضان قبلی تا این ماه رمضان باید 48 جلد کتاب خوانده باشیم و به همین میزان رشد کرده باشیم و به خدا نزدیک شده باشیم. از سال گذشته تا حالا معلمانی در نهضت سواد آموزی افراد زیادی را با سواد کردهاند و برادران جهادگر در جهاد سازندگی روستاهای بسیاری را آباد کرده و آب و برق کشیدهاند. حال ببینیم که در یک سال گذشته، ما چه کار کردهایم و چه اثری در وجود ما داشته است؟
آیات قرآن و روایات مانند خورشید میمانند که به درخت توت میتابد. در جمعه اول بعضی از توتها میرسند، ولی تابش خورشید قطع نمیشود تا این که در جمعهای بعدی مابقی توتها نیز برسند. در این جا به چند حدیث از جلد هفتاد بحار الانوار اشاره میکنیم.
«عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ قَوْمٌ یَعْمَلُونَ بِالْمَعَاصِی وَ یَقُولُونَ نَرْجُو فَلَا یَزَالُونَ کَذَلِکَ حَتَّى یَأْتِیَهُمُ الْمَوْتُ فَقَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ یَتَرَجَّحُونَ فِی الْأَمَانِیِّ کَذَبُوا لَیْسُوا بِرَاجِینَ إِنَّ مَنْ رَجَا شَیْئاً طَلَبَهُ وَ مَنْ خَافَ مِنْ شَیْءٍ هَرَبَ مِنْهُ»(کافى، ج2، ص68) یعنی شخصی به امام صادق(ع) گفت: که قومی وجود دارند که مرتکب معصیت و گناه میشوند و میگویند امیدوار هستیم. امام صادق(ع) فرمود: دروغ میگویند این طور اشخاص اهل رجاء نیستند. چرا که هرکس که امید به چیزی داشته باشد آن را طلب میکند و هرکس که از چیزی بترسد باید تقوا داشته باشد. در احادیث منظور از اباعبدالله، امام صادق(ع) میباشد. چرا که امام صادق(ع) حوزهی علمیه داشته و احادیث حضرت را نقل میکردند. البته این موقعیت زمانی برای امام صادق به وجود آمد که به برکت خون امام حسین بنی میه را رو سیاه و سرنگون کرد و بنی عباس نیز برای بقاء خود، برای اهل بیت احترام ظاهری قائل بودند تا مردم بر علیه آنها قیام نکنند و در عرف شیعیان نیز منظور از اباعبدالله، امام حسین(ع) میباشد.
2- معنای شفاعت و شرایط آن
یکی از اعتقادات شیعه، شفاعت ائمه میباشد اما این شفاعت شامل حال همهی افراد نمیشود. فرض کنید که قرار باشد عدهای از کوهی بالا بروند، برخی به قله برسند و عدهای در تلاش باشند که به قله برسند ولی عدهای از جای اولیهی خود حرکت نکنند و امید گرفتن جایزه را داشته باشند و فقط بگویند: ما همه غرق گناه هستیم و یک حسین داریم! نگاه نمیکنند که امام حسین خودش در قله است و شهدا در وسط راه هستند و دیگران هم در تلاشند که بالا بروند اما او اصلاً تکان نخورده است. اگر جبهه نمیروی، حداقل یک کلمن یخ برای جبهه بفرست. حاضر است به اندازهی دو کلمن برای عطش امام حسین گریه کند، ولی حاضر نیست یک کلمن برای بچههای امام حسین به جبهه بفرستد. ریشهی کلمهی شفاعت، «شفع» به معنای جفت است. نماز شب چهار تا دو رکعت است. مثل نماز صبح است اما از دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر تشکیل میشود که جمعاً یازده رکعت میشود. نماز شب را میتوان نشسته یا بدون «قل هوالله» خواند. پس شفاعت امام حسین به این معناست که نیروی امام حسین به کمک تلاش شفاعت شونده میآید و با آن جفت میشود و او را بالا میبرد.
اگر شخصی در امتحان نمرهی هفت گرفت و معلم هم سه نمره به او جفت کرد، قبول میشود ولی اگر کسی در امتحان صفر شد که نمیتوان این کار را کرد و نمره باید قابلیت ارفاق داشته باشد. گلابی را نمیتوان به اسفناج پیوند زد. مثلاً باید به درخت هلو پیوند زد تا قابلیت جفت شدن را داشته باشند. مرده با دکتر خوب نمیشود. آتش داغ انقلاب کاری کرد که بعضی افراد در میدان ژاله (سابق) به قله رسیدند که امام فرمود: ای کاش من در میان شما بودم. بعضی دیگر هم در این چهار سال به قله رسیدند. تلاش کنیم تا دیر نشده است ما هم به قله برسیم. بعضی از میوهها هرچه آفتاب و نور میخورند نمیرسند. بعضی از انارهای بالای درخت آنقدر آفتاب میخورند که پوستشان رنگ عوض میکند ولی آب دار نمیشوند. هرچه میوه به زمین نزدیکتر باشد و خاکیتر باشد آب دارتر میشود. باید به نماز جمعه و دعای کمیل و مردم نزدیک شد. مردمی که شریف ترین مردم هستند تا به هدف برسند.
وقتی انسان در روزنامه میخواند که فردی در غرب یازده ساعت کنار خیابان میایستد تا از مردم بنزین بگیرد و وقتی نا امید میشود خودکشی میکند، بیشتر به شرافت مردم ایران پی میبرد و بیشتر از تمدن بی عاطفه غرب منزجر میشود. تمدنی که پدر و مادر را به محض پیری به خانهی سالمندان میفرستد. این گوشهای از رفتارهای اجتماعی غرب است. وقتی انسان مشاهده میکند که در غرب یازده ساعت به هموطن خود کمک نمیکنند و او نیز آن قدر تن پرور و ضعیف و کم جنبه است که خودکشی میکند، به اهمیت کار جهادگران سازندگی که به دور از وطن در گرما و سرما و در خاک و سنگ، از جان و دل به مردم خدمت میکنند، پی میبریم و باور میکنیم که ایرانیان شریف ترین انسانها هستند. همهی این شرافتها به خاطر اسلام است. اگر نور اسلام نبود ما نیز مثل دیگران بودیم.
«عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ قَوْماً مِنْ مَوَالِیکَ یُلِمُّونَ بِالْمَعَاصِی وَ یَقُولُونَ نَرْجُو فَقَالَ کَذَبُوا لَیْسُوا لَنَا بِمَوَالٍ أُولَئِکَ قَوْمٌ تَرَجَّحَتْ بِهِمُ الْأَمَانِیُّ مَنْ رَجَا شَیْئاً عَمِلَ لَهُ وَ مَنْ خَافَ مِنْ شَیْءٍ هَرَبَ مِنْهُ»(کافى، ج2، ص68) یکی از اشخاص به امام صادق(ع) عرض کرد، عدهای از دوست داران شما گناه میکنند و میگویند امید داریم. امام فرمودند: دروغ میگویند، اینطور افراد دوست دار ما نیستند. امام صادق(ع) در وقت احتضار در خواست کردند که نزدیکان ایشان را جمع کنند. وقتی همه جمع شدند، امام فرمودند: هرکس نماز را سبک شمارد به شفاعت ما نمیرسد.
امام صادق(ع) فرمودند: «لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى یَکُونَ خَائِفاً رَاجِیاً وَ لَا یَکُونُ خَائِفاً رَاجِیاً حَتَّى یَکُونَ عَامِلًا لِمَا یَخَافُ وَ یَرْجُو»(کافى، ج2، ص71) مؤمن تا امیدوار و ترسان نباشد مؤمن نمیباشد و امیدواری در حالت ترس حاصل نمیشود مگر این که به آن چه از آن خوف داری و به آن امیدواری عمل کنی. «وَ الَّذینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ»(مومنون/60) مؤمنان آن چه را وظیفهی بندگی است به جای آورده و دل هایشان ترسان است. پس یکی از عواملی که باعث ارتکاب گناه میشود، امیدواری غلط میباشد. خداوند ارحم الراحمین است ولی ملاک و میزان هم دارد. در بانک پول بسیار است ولی از آن به هرکسی نمیدهند. «وَ لا یَلِدُوا إِلاَّ فاجِراً کَفَّاراً»(نوح/27) حضرت نوح چند سال به هدایت قوم خود پرداخت ولی عدهی کمی به او ایمان آوردند که اگرحساب کنیم، به طور میانگین هر دوازده سال یک نفر به ایشان ایمان آورده بود. به خاطر همین از خدا خواست که قومش نابود شوند و فرمود: «وَ لا یَلِدُوا إِلاَّ فاجِراً کَفَّاراً» یعنی این افراد کافر بچه هایشان نیز فاجر و کافر خواهند بود و در نسل آنها نیز امید هدایت نیست. پس اگر پدر خیلی خبیث باشد، در بچه هایش اثر سوء میگذارد.
3- خصوصیات یک زن خوب
در زیارت امام حسین(ع) میخوانیم: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْأَصْلَابِ الشَّامِخَهِ وَ الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَهِ»(تهذیب الأحکام، ج6، ص113) حسین جان، تو در صلبهای شامخ و رحمهای مطهره بودی. یعنی پدر تو علی و مادرت زهرای اطهر بود. یعنی صلب پدر و رحم مادر در تربیت فرزند نقش مهمی دارند. پیامبر اکرم فرمودند: «لَعَنَ اللَّهُ وَالِدَیْنِ حَمَلَا وَلَدَهُمَا عَلَى عُقُوقِهِمَا»(من لایحضره الفقیه، ج4، ص371) لعنت بر پدر و مادری که به حدی بد هستند که باعث میشوند فرزندانشان بد شوند و عاق والدین گردند.
امیرالمؤمنین عنایت ویژهای به مسائل خانوادگی دارند و تأکید میفرمایند که در انتخاب همسر به خانوادهی همسر نیز توجه نمایند. «تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَهِ وَ الْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ»(نهج البلاغه، نامه 53) اگر خواستی فردی را انتخاب کنی، فردی که حیا و تجربه دارد و اهل خانوادهی صالح است، گزینش کن.
امیرالمؤمنین در جای دیگر میفرماید: «الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَه»(نهج البلاغه، نامه 53) یعنی با خانوادههای با شرافت همراهی و رفاقت کن. البته شرافتی که اسلام به آن تأکید میکند با شرافتی که در نزد عوام مشهور است تفاوت دارد. چرا که عوام شرافت را در ماشین و لباس گرانبها و تجملات میبینند. البته هنوز ریشههای فرهنگ شاهنشاهی در جامعه میباشد، چرا که اگر فرد کم سن و سالی ما را نصیحتی بکند، میگوییم: عجب دنیایی شده که یک بچه ما را نصیحت میکند. فرهنگ ما فرهنگ امام امت است. امامی که هیچ گاه خود را از پند بی نیاز نمیدید.
روزی نامهای از طرف کودکی که اهل روستایی در اطراف نیشابور بود به دفتر امام رسید. در نامه نوشته شده بود، ای امام میخواستم تو را پند دهم ولی دیدم که خیلی کوچک هستم. امام در کمال تواضع گفتند: شاید عیبی در من است که این بچه فهمیده است. در جواب آن بچه مینویسند: فرزندم ای کاش پندی را که در نظر داشتی به من میدادی. کسی که در آب قرآن و حدیث خیس بخورد و تربیت او تربیت اهل بیت شود، به مانند امام پرورش پیدا میکند. در جلد23 کتاب بحار الانوار حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که «طُوبَى لِمَنْ کَانَتْ أُمُّهُ عَفِیفَهً»(علل الشرائع، ج2، ص564) یعنی خوشا به حال کسی که مادرش عفیف و پاک دامن و پاک زبان است. «الْجَنَّهُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات»(مستدرک الوسائل، ج15، ص180) یعنی بهشت زیر پاهای مادران است. یعنی مادر است که بچه را بهشتی بار میآورد. در کتاب سفینه البحار در قسمت زنا میخوانیم که امام صادق دربارهی «ولدالزنا» میفرماید: «أَنَّهُ یَحِنُّ إِلَى الْحَرَامِ»(من لایحضره الفقیه، ج4، ص417) یحن به معنی ولد الزنا است. کشش و میل به کارهای حرام دارد. البته این کشش لطمهای به اختیار او وارد نمیکند. امام زین العابدین(ع) میفرماید: «وَ أَعِنِّی عَلَى تَرْبِیَتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ»(صحیفه سجادیه، دعاى 25) خدایا برای تربیت و تأدیب فرزندانم به من یاری فرما. تربیت بچه به شیر خشک دادن و تمیز کردنش نیست. این کار دامپروری است و تربیت چیز دیگری است. تربیت روح به حدی مهم است که امام سجاد برای آن از خداوند طلب یاری میکند. «تَخَیَّرُوا لِلرَّضَاعِ کَمَا تَخَیَّرُونَ لِلنِّکَاحِ فَإِنَّ الرَّضَاعَ یُغَیِّرُ الطِّبَاعَ»(قرب الإسناد، ص45) حضرت علی(ع) فرمودند: همان طور که دربارهی انتخاب همسر دقت میکنید برای انتخاب دایه و شیر دهنده به فرزندانتان هم دقت کنید. چرا که شیر دهنده با شیر دادنش اخلاق فرزندانتان را تغییر میدهند و در آن اثر میگذارند.
از آن جایی که میخواستند پیامبر اکرم را برای شیر دادن به دایه بسپارند، به دنبال هر دایهای در مکه رفتند، حضرت ازآنها شیر نخورد. چرا که از آن زمان در همهی خانهها شراب میخوردند و پیامبر در کودکی تنها از شخصی به نام حلیمهی سعدیه که از هر لحاظ پاک بود، شیر نوشید.
پیامبر اکرم فرمودند: «لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاء»(کافى، ج6، ص43) یعنی بچه را برای شیرخوردن به زن احمق ندهید. خانواده میتواند زمینه ساز گناه باشد. برای همین سفارش شده که به مشروب خوار دختر ندهید.
«مَنْ زَوَّجَ کَرِیمَتَهُ مِنْ شَارِبِ الْخَمْرِ فَقَدْ قَطَعَ رَحِمَهَا»(کافى، ج5، ص347) یعنی کسی که دختر بزرگوار خود را به ازدواج مشروب خوار در آورد، با دست خود قطع رحم کرده است.
پیامبر اکرم فرمودند: «شَارِبُ الْخَمْرِ لَا یُزَوَّجُ إِذَا خَطَبَ»(کافى، ج5، ص348) یعنی اگر مشروب خواری دخترتان را از شما خواستگاری کرد، قبول نکرده و به او دختر ندهید. «حسن الأخلاق برهان کرم الأعراق»(غررالحکم، ص254) خوش اخلاقی نمایانگر خانواده و نسل کریم میباشد. پیامبر بزرگوار اسلام میفرمایند: «الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ»(توحید صدوق، ص356) یعنی زمینههای هر شقاوت و سعادتی در درون مادر میباشد. پیامبر اکرم فرمودهاند: «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَهِ یَعْنِی الْمَعْرِفَهَ»(کافى، ج2، ص12) «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَهِ حَتَّى یَکُونَ أَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِه»(بحارالانوار،ج3،ص281) یعنی هر فردی که به دنیا میآید، مطابق با فطرت خداپرستی متولد میشود، مگر این که پدر و مادر آنها آنان را منحرف کنند.
امام صادق(ع) از قول رسول خدا فرمودند: خدا رحمت کند پدر و مادری را که فرزندان خود را در خوبیها یاری میکنند. پرسید چطور؟ حضرت جواب دادند: «یَقْبَلُ مَیْسُورَهُ وَ یَتَجَاوَزُ عَنْ مَعْسُورِه»(کافى، ج6، ص50) یعنی اگر بچهای کار کوچکی کرد از او قبول کند تا به کارهای خوب تشویق شود. «وَ یَتَجَاوَزُ عَنْ مَعْسُورِه» یعنی اگر نتوانست کار مشکلی را انجام دهد، او را ببخش و گذشت کن. «کَسْبُ الْحَرَامِ یَبِینُ فِی الذُّرِّیَّهِ»(کافى، ج5، ص124) یعنی مال حرام در نسل انسان آشکار میشود و در آنها اثر میگذارد. امام زین العابدین به فرزند خود فرمودند: «اتَّقُوا الْکَذِبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَ الْکَبِیرَ فِی کُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا کَذَبَ فِی الصَّغِیرِ اجْتَرَى عَلَى الْکَبِیرِ»(کافى، ج2، ص338) یعنی مواظب خودت باش که نه به شوخی و نه به جدی دروغ نگویی. چرا که اگر فردی دروغهای کوچک بگوید، جرأت پیدا میکند که دروغهای بزرگ هم بگوید. همهی تریاکیها در ابتدا سیگاری بودهاند. اگر بچهای مرتکب خطایی شد، نباید در سرزنش او زیاده روی کرد. چرا که در این صورت «یَشِبُّ نِیرَانَ اللَّجَاجَهِ»(بحارالأنوار، ج74، ص212) یعنی بچه لج میکند و لجوج بار میآید.
نگاه پدر و مادر، رفتار آنها با یکدیگر همگی در فرزندانشان اثر میگذارد. بچه بسیاری از گناهان را از کوچه میآموزد و بسیاری از گناهان را در خانه یاد میگیرد. اگر اولین باری که بچه فحش میدهد، پدر و مادر به او بخندند، کم کم بچه به فحاشی عادت میکند. در این جلسه به بررسی زمینههای گناه پرداختیم. امیدواری بی جا و مسائل خانوادگی را گفتیم.
ماه رمضان است و به شبهای قدر نزدیک میشویم. اگر روزه گرفتیم، گذشت و اگر روزه نگرفتیم نیز میگذرد. اگر به انقلاب خدمت کردیم، گذشت و اگر خدمت نکردیم باز هم میگذرد. خلاصه دیر یا زود همهی ما میمیریم و باید در پیشگاه خداوند جواب دهیم. خوشا به حال اشخاصی که هم خودسازی کردند و روزه گرفتند و هم به مردم و انقلاب خدمت نمودند و بالاخره «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»(فجر/14)
خدایا، به حق محمد و آل محمد از خیرات و برکاتی که برای بندگان خوب خود مقدر کردهای ما را نیز بهره مند بفرما. خدایا، لحظهای ما را به خودمان وامگذار. خدایا، نسل ما را بهترین یار اسلام و حضرت مهدی قرار بده.
خدایا، ما را از هر نوع انحراف فکری حفظ کن. خدایا فریب خوردگان ما را هدایت، رزمندگان ما را پیروز، جانبازان ما را شفا، بازماندگان شهدا را اجر و صبر، فرزندان شهدا را بهترین یار اسلام، روح شهدا را از ما راضی، قلب حضرت مهدی را از ما خشنود، رهبر انقلاب ما را به سلامت، توطئههای دشمنان ما را خنثی، توطئه گران نابود، دعاهای متقابل ما و مردم مستجاب، راه کربلا باز، اسرائیل نابود، قدس آزاد، فلسطینیها را پیروز، مستضعفین را نجات مرحمت بفرما.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»
