موضوع بحث: گناه شناسی، اقتصاد از نظر اسلام، رمضان 62
تاریخ پخش: 5/4/62
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
«الحمد للّه رب العالمین و صلی اللّه علی سیّدنا و نبیّنا محمّد و علی اهل بیته و لعنه اللّه علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الّدین»
1- دنیا و حقوق انسانها
ارزش کار و کارگر در اسلام
1- مال از نظر اسلام امانت است.
2 – همهی مردم بطور مساوی حق بهره گیری از طبیعت را دارند.
مثلاً نمیتوان گفت که صحرا متعلق به سیاه پوستان است و یا دریا متعلق به سفید پوستان است و این که از آب و باد وخاک و نور و موج و دریا و صحرا و جنگل و معدن، هر انسانی میتواند بطور طبیعی بهره برداری نماید و هیچ کس برای بهره برداری بر دیگری مقدم نمیباشد، مگر این که شخصی در استفادهی از آنها سبقت گرفته باشد.
اگر کسی در منطقهای چاهی احداث کرد تا محدودهی خاصی از منطقه، نباید فرد دیگری چاه بزند.
3 – کار از دیدگاه اسلام مقدس است و این دیدگاه تنها به اسلام اختصاص دارد.
مارکسیستها اصلاً اعتقاد به خدا ندارند چه رسد به این که کار را عبادت بدانند.
در نظر یک فرد مسلمان بین در مسجد و در کاروانسرا با این که هر دو از چوبند تفاوت وجود دارد و در خانهی خدا را با دید قداست مینگرد.
ما حاضریم که پول زیادی بدهیم تا یک نخ از لباس امام را داشته باشیم، چرا که لباس امام را مقدس میدانیم.
اسلام کار را به عنوان عملی مقدس تلقی کرده، برای همین کسی را که کار میکند را به شخصی که جهاد میکند تشبیه کرده است. عرق کارگر مثل خون شهید میباشد.
از نظر اسلام شخصی که کار نمیکند، دعایش مستجاب نمیشود.
4 – از نظر اسلام محدودهی کار بسیار گسترده میباشد و تمام اقشار جامعه را در بر میگیرد.
کار فکری، کار اداری و کار بازویی همه کار میباشد، ضمن این که کار بازویی از نظر اسلام ارزش بیشتری دارد. پس ازنظر اسلام معلم یا استاد دانشگاه هم کار میکنند. بندهی طلبه نیز که مطالعه کرده و حدیث پیدا میکنم هم کار میکنم.
5 – از نظر اسلام هم حقوق کارگر محترم است و هم حقوق جامعه.
بعضی از مکاتب آزادی را به شخص میدهند تا هر کاری که میخواهد انجام دهد حتی اگر این کار به نابودی جامعه منجر شود. در حالی که اسلام با هر کاری که به جامعه ضرر بزند، مخالفت مینماید.
6 – در نظر اسلام نه باید غنی عیاش داشته باشیم و نه فقیر مفلس، ضمن این که مالکیت محترم میباشد.
7 – در اسلام هدف کارها نیز اهمیت دارد به خلاف سایر مکاتب.
مثلاً اگر داروسازی بخاطر سود مادی دارویی را بسازد و اگر سود بیشتر در هروئین سازی بود، آن را میساخت ما او را تشویق نمیکنیم. در اسلام حرص و تکبر نمیتوانند هدف باشند. همینطور که پول برای اشاعهی فساد و فحشاءممنوع میباشد.
در حدیثهای بسیاری سعی در زیاد کردن مال نکوهش شده و آن را در راه شیطان قلمداد کرده است. پس هدف نباید زیادی مال باشد، چرا که این کار شیطانی است.
پس کارگر فی نفسه برای ما محترم نیست بلکه به عنوان کارگری مهم است که برای رضای خدا و خودکفایی جمهوری اسلامی و خرجی خانواده و. . . به کار مشغول باشد و اهداف مقدسی داشته باشد.
8 – از نظر اسلام فقر عامل نفوذ ابرقدرت هاست.
وقتی امامان توصیه به کار میکردند، میفرمودند: «اغْدُ إِلَى عِزِّکَ»(کافى، ج5، ص149) یعنی بلند شو و به سوی عزتت برو. یعنی اگر کار نکنی فقیر میشوی و دیگر عزیز نیستی.
عزیز یعنی نفوذناپذیر. شخص عزیز نفوذناپذیر است و شخص ذلیل سریع خود را میبازد.
پس بنا به فرمودهی امام، اگر کسی بخواهد نفوذناپذیر باشد، باید دنبال کار برود.
9 – دنیا وسیله است نه هدف.
«الدنیا مزرعه الآخره»(عوالی اللآلی، ج1، ص267) یعنی دنیا مزرعهی آخرت است.
«نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیَا عَلَى الْآخِرَهِ»(کافى، ج5، ص72) بهترین یاور و سکوی پرتاب برای آخرت دنیا میباشد.
10 – تعادل بین دنیا و آخرت.
گفته شده که نباید دنیا فدای آخرت شود و نیز نباید آخرت را فدای دنیا کرد.
11 – زن و مرد هر دو باید کار بکنند.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهٍ»(کنزالفوائد، ج2، ص107) مثل این حدیث در بارهی کسب روزی حلال در کتاب بحار آمده است.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: «طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهٍ»(جامع الأخبار، ص139) یعنی زن و مرد هم در طلب علم و هم در کار مشترک مورد خطاب قرارگرفتهاند. پس ما در جمهوری اسلامی معتقدیم که زن و مرد باید در کنار هم کار بکنند، ولی با توجه به ساختمان بدن زن و استعداد او باشد و با حجاب و بچهداری و روحیات عاطفی هماهنگی داشته باشد.
امام صادق میفرمود: به زنان خودتان بافندگی یاد بدهید «عَلِّمُوهُنَّ الْغَزْل»(الجعفریات، ص97) بافندگی سه ویژگی و فایده دارد.
1- این کار اختیاری است و در بین کار آزاد است به امور دیگر، نظیر بچه داری رسیدگی کند.
2 – بافندگی کار ظریفی است و با روحیات زنانه تناسب دارد.
3 – محیط کار بافندگی آرام است.
پس با توجه به حدیث فوق در زمان ما نیز هر کاری که اختیاری، سبک و در محیط آرام باشد را زنان میتوانند به عنوان شغل انتخاب نمایند و به اقتصاد خود و جامعه کمک کنند.
در دنیا هر کس شعار بدهد که زن و مرد دوش به دوش هم باید کار کنند، دروغ میگویند.
ما هنوز زنی را ندیدهایم که پشت کامیون رانندگی کند.
و اگر هم زن و مرد در کارخانهای کار کنند، در هر جای دنیا که باشند، باز هم کارهای سبکتر را به زنان اختصاص میدهند. ما شعار دروغی نمیدهیم. زن و مرد میتوانند دوش به دوش هم طلب علم یا روزی حلال نمایند یا این که دفاع و عبادت و خدمت اخلاص داشته باشند و این دوش به دوش بودنها باید با واقع مطابق باشد.
12 – در اسلام گدایی ممنوع است.
در حدیث داریم «فَاحْمِلْ عَلَى رَأْسِکَ وَ اسْتَغْنِ عَنِ النَّاسِ»(کافى، ج5، ص76) یعنی حمالی کردن با سر، بهتر از نیازمندی به مردم است. درحدیث داریم کسی که کارهایی را سبک میشمارد و تن به انجام آنها نمیدهد، آیا گداییشان اوست؟ چرا که اگر کارنکند نیازمند مردم میشود.
13 – کار مصنوعی ممنوع و یا به عبارت دیگر شغل کاذب ممنوع
قیمت جنسی مثل خیار از دزفول تا تهران تفاوت زیادی دارد که به خاطر کار مصنوعی دلالان میباشد.
مثلاً خرید یک قالی در یک جایی از بازار و فروش آن در آنسوی بازار کاری مصنوعی است.
مثل این که شغل فردی این باشد که در خیابان راه برود و به هر کس که عطسه کرد بگوید عافیت باشد.
14- تمام اولیاء دین، اهل کار بودهاند. در جلد 103 بحارالانوار مجلسی حدیثی میباشد که البته ریشهی اینطور احادیث در قرآن میباشد که مضمون آن اینچنین است. امام میفرماید که حضرت موسی برای این که داماد حضرت شعیب شود، شرایط حضرت شعیب را پذیرفت و اجیر شد که چوپانی ایشان را بکند و در آخر حضرت شعیب جملهای فرمود که برای پدر زنها مفید است «وَ ما أُریدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْک» (قصص/27) و این توصیهی پدر زن به داماد در قرآن میباشد که حضرت شعیب فرمود: که بنا ندارد سخت گیری کند بر دامادش. یعنی مهریهای طلب کرد که به واسطهی آن حضرت موسی به مشقت نیفتد.
بعضی از افراد سیاست یک بام و دو هوا دارند. به ما میگویند که در برنامه بگوییم دخترها را ارزان به ازدواج جوانان درآورند، ولی خودشان به این حرف عمل نمیکنند.
حضرت نوح نجار بودند و مابقی پیامبران یا کشاورز بودند، یا چوپان و البته پیامبری به نام سلیمان هم پادشاه بوده است و این اختلافها خوب است، چرا که اگر همهی پیامبران فقیر بودند، گفته میشد که یکی از ویژگیهای پیامبران فقر است.
شعور ما باید به جایی برسد که در امام شناسی ما طلایی بودن گنبد و یا خاکی بودن قبر فرقی نکند، چرا که گنبد حرم امام رضا(ع) از طلاست ولی چهار امام دیگرمان در بقیع حتی سنگ قبر هم ندارند و این اختلاف در معرفت و ادب ماتأثیر نمیگذارد. چرا که امامت امام برای ما ارزش دارد نه گنبد طلا.
در مورد حضرت سلیمان گفته شده با این که ثروتمندان در محضر ایشان عرض ادب میکردند، ولی حضرت با فقیران نشست و برخاست داشتند و با آنها غذا میل میکردند.
امام رضا(ع) نیز در زمان پذیرش ولیعهدی باز هم روی حصیر نشست و برخاست داشتند. اگر چه پذیرش ولیعهدی امام رضا اجباری بود.
15- اگر دنیا در کنار انسان باشد، اشکالی ندارد. آنچه مهم است این است که دنیا در ما رخنه نکند و در ما فرو نرود.
معمولاً افرادی که دنیادار هستند در آن غرق میشوند و اشخاصی مثل حضرت سلیمان و خدیجه استثنا میباشند. به ندرت پیش میآید که زنی مثل آسیه در کاخ فرعون باشد و تحت تأثیر انحرافات دربار قرار نگیرد.
البته نگویید که چرا آخوندها کار نمیکنند؟ همانطور که در اصل چهارم تذکر دادیم، بعضی کارها فکری هستند و واژهی کار عمومیت دارد.
در احادیث بسیاری نه دهم عبادت را به کسب روزی حلال اختصاص دادهاند و این به خاطر دشواری این عمل میباشد.
به امید اینکه روزی شاهد این باشیم که در اول بازار و در آخر بازار مساجدی همچون دو فیلتر ساخته شوند و جوانانی که قصد اشتغال در بازار را دارند هر روز قبل از ورودشان حدود نیم ساعت آموزش احکام خرید و فروش بدهند. البته آموزش قرآن و احادیث باید توسط یک روحانی خبره انجام شود و اینکار را انجمن اسلامی بازاریها از همین امروز میتوانند انجام دهند. مثل این که اگر کسی بخواهد وارد حمام شود، اول باید لنگ ببندد و سپس وارد شود.
«الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَر»(کافى، ج5، ص150) در اسلام دستور دادهاند که باید اول آگاهی پیدا کرد و سپس به داد و ستد پرداخت و اگر کسی آگاهی عمیقی از احکام داد و ستد نداشته باشد، بدون این که متوجه باشد در ربا فرو میرود.
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ: «مَنْ بَاعَ وَ اشْتَرَى فَلْیَحْفَظْ خَمْسَ خِصَالٍ وَ إِلَّا فَلَا یَشْتَرِیَنَّ وَ لَا یَبِیعَنَّ الرِّبَا وَ الْحَلْفَ وَ کِتْمَانَ الْعَیْبِ وَ الْحَمْدَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَى»(کافى، ج5، ص150) یعنی هر کس داد و ستد میکند، باید از پنج خصلت را مراقبت نماید و اگر نمیتواند، نباید خرید و فروش نماید. 1 – مواظب ربا باشد 2- مواظب سوگند باشد 3 – نباید عیب جنس را مخفی کند 4 – اگر چیزی را میفروشد از آن تعریف نکند 5 – اگر میخواهد چیزی را بخرد نباید آن را مذمت کند.
16 – نظارت مستقیم حاکم و حکومت اسلامی بر توزیع
این اصل از حکومت امیرالمؤمنین گرفته شده است که حضرت در بازار سخنرانی میکرد و متخلفین را با شلاقی که دردست داشتند، تهدید میکردند و این در حالی بود که حضرت علی(ع) شخص اول حکومت اسلامی بودند.
«رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ» (نور/37) خداوند در قرآن مردانی را که تجارت و داد و ستد آنها را از ذکر خداوند غافل نمیکند، ستایش میکند.
بازاریانی که مغازه را تعطیل میکنند و به نماز جماعت میروند، ارزش بیشتری از افراد عادی دارند، چرا که بازاری دل از سود کنده و به مسجد آمده است. البته این برتری است که در مسجد به یاد خدا باشد و افکار مادی نداشته باشد. مثلاً شخصی که بچه دارد و به جبهه میرود ارزش بیشتری دارد تا این که فردی به جبهه برود ولی زن و بچه نداشته باشد.
17 – اسلام عنایت ویژهای به کشاورزی دارد.
«مَنْ سَقَى طَلْحَهً أَوْ سِدْرَهً فَکَأَنَّمَا سَقَى مُؤْمِناً مِنْ ظَمَإٍ»(تفسیرعیاشى، ج2، ص86) یعنی هر کس درختی را آبیاری کند، مثل این است که مؤمن تشنهای را سیراب کند. از نظراسلام نباید باغها را تخریب کرد و خانه سازی نمود مگر اینکه در ازای قطع هر درخت، درختی را جایگزین نمود. واین توجه اسلام به فضای سبز و کشاورزی را میرساند.
پیامبر فرمودند که از رحمت خداوند دور باشد فردی که آب و خاک دارد ولی چیزی برای خوردن ندارد.
در بحارالانوار مجلسی حدیثی داریم که هر کس درختی بکارد و هر موجودی اعم از مور و ملخ و کرم و شغال و دزد و. . . از آن درخت استفاده کنند، برای صاحب درخت ثواب صدقه نوشته میشود.
در اهمیت کشاورزی همین بس که حتی اگر دزدی محصولات را ببرد، دزد مجازات میشود و برای صاحب محصول ثواب صدقه منظور میشود.
پیامبر اکرم حمایت زیادی از کشاورزان میکردند و در این راستا به امیرالمؤمنین فرمودند «یَا عَلِیُّ لَا یُظْلَمُ الْفَلَّاحُونَ بِحَضْرَتِکَ»(کافى، ج5، ص284) یعنی ای علی مواظب باش به کشاورزان در حضور تو ظلم نشود و به آنها بد نگذرد.
امیرالمؤمنین به استاندار خود میفرماید: «وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَهِ الْأَرْضِ»(نهج البلاغه، نامه 53) یعنی بیشترین دقت تو باید به آبادی زمین معطوف شود.
اگر پول ساختمان عظیم وزارت کشاورزی را که در زمان طاغوت ساخته شده داشته باشیم، میتوان تمام قناتهای کشور را لایروبی کرد.
در زمان شاه چند صد متر هکتار زمین را اختصاص به دانشکده کشاورزی میدادند و در آنها چمن میکاشتند و درکلاسها برای بهبود وضع کشاورزی بحث میکردند، در حالی که اگر در همین زمینهای چمن کاری شده، سبزی میکاشتند، کمکی به وضع کشاورزی شده بود و تمامی این تشریفات در زمان شاه بود در حالی که ایران در آن موقع تنها گندم سی روز خود را تولید میکرد. الحمدلله الآن وضع ایران خیلی بهتر شده است.
نباید زمینها را رها کرد. در این زمینه حدیثی داریم که «إِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِم»(بحارالأنوار، ج32، ص7) یعنی شما مسئول هستید، حتی در مورد زمین و چهارپایان.
یکی دیگر از شواهد، عنایت ویژه اسلام به کشاورزی این است که برای آبادی زمینهای غیر آباد جایزه قرار داده و گفته که هر کس زمینی را آباد کرد، آن زمین برای خودش میباشد.
در کدام کشوری قانونی مثل این حدیث ما دارند که قبل از این که عرق کارگر خشک شود مزد کارگر را به وی بدهید.
روزی امام رضا(ع) با عدهای کارگر برخورد کرد و از مقدار مزد یکی از آنها سؤال کرد، وقتی مطلع شد که مزد او را معین نکردهاند بسیار ناراحت شد و فرمود که قبل از کار کردن، مزد کارگرها مشخص شود و قبل از خشک شدن عرق آنها مزدشان را کمی بیشتر از آن چه معین شده بدهند تا هم کارگران در طول روز آرامش داشته باشند و هم در پایان کارخوشحال شوند. در اسلام ربا حرام است ولی توصیه شده که اگر وام میگیرید، موقع پرداخت قرض خود مبلغی را به عنوان هدیه به صاحب پول بدهید. یا اینکه پارچهای یا کادوئی را همراه قرض اصلی به صاحب پول بدهید.
در اسلام توصیه شده که به کارگران اجازه داده شود که روز جمعه به نماز جمعه بروند.
2- حکایتی از مجبور نکردن کارگر
به حضرت علی(ع) خبر رسید که در منطقهای به خاطر لایروبی نشدن قنات، قنات در حال خشک شدن است و ازحضرت خواستند نامهای به استاندار بنویسد و از او بخواهد که مردم را مجبور نماید که قنات را لایروبی کنند تاکشاورزی رونق بگیرد. حضرت به استاندار آن جا نامهای نوشت ولی فرمود: من صلاح نمیبینم که مردم را مجبور به این کار کنم. تو خود با محبت و تشویق آنها را ترغیب به لایروبی قنات کن.
حضرت امیرالمؤمنین فرمودند که من هرگز کارگری را مجبور به انجام کاری نمیکنم و نیز فرمودند که خداوند هر گناهی را میبخشد، مگر کسی که حق کارگری را بخورد قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ کُلَّ ذَنْبٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ إِلَّا مَهْرَ امْرَأَهٍ وَ مَنِ اغْتَصَبَ أَجِیراً أَجْرَهُ وَ مَنْ بَاعَ حُرّاً »(کافى، ج5، ص382) این موارد گوشهای ازنظرات اسلام در بارهی مسئلهی کار بود.
با سلام به رهبر انقلاب و خانوادههای شهدا و رزمندگان و تمام کسانی که در جبهه و پشت جبهه به اسلام خدمت میکنند. خداوند به همهی شما اجر دهد و روزه هایتان را قبول نماید.
خدایا، خدایا، تا انقلاب مهدی خمینی را نگه دار.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»
