موضوع: تفسیر سوره‌ی ماعون-1
تاریخ پخش: 75/11/03
بسم الله الرحمن الرحیم
«الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی»
امسال می‌خواهیم سوره‌های کوچک قرآن را تفسیر کنیم. در این جلسه سوره‌ی ماعون را تفسیر می‌کنیم. اول این سوره را بخوانیم و بعد آن را تفسیر کنیم. من تقاضا می‌کنم کسانی هم که این برنامه را می‌بینند، همراه ما بخوانند که این سوره چند بار خوانده شود. ماه رمضان است و خواندن یک آیه از قرآن ثواب یک ختم قرآن را دارد.
1- نگاه اجمالی به سوره ماعون
«أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ» (ماعون/7-1) «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» آیا کسی که قیامت را انکار می‌کند، دیده‌ای؟ می‌دانی آن کسی که قیامت را قبول ندارد، چه کسی است؟ «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ» آن کسی که به قیامت ایمان ندارد. یتیم را با خشونت طرد می‌کند. یتیم را با قهر از خودش می‌راند. «وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ» کسی که قیامت را باور ندارد «یَدُعُّ الْیَتیمَ»، «وَ لا یَحُضُّ عَلى» مردم را بر قضای مسکین تشویق نمی‌کند و بی تفاوت است. «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ» وای بر نمازگزاران! چرا؟ «الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» گاهی می‌خوانند و گاهی نمی‌خوانند. «الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ» آنهایی که می‌خوانند براساس ریا می‌خوانند. برای خودنمایی نماز می‌خوانند. «وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ» از دادن زکات و وسایل زندگی ضروری به دیگران و همسایه‌ها خودداری می‌کنند.
2- معنی و مفهوم ماعون
از این آیه درسهایی می‌گیریم. ماعون یعنی چه؟ «ماعون» از «معن» بر وزن‌شان است. «معن» یعنی چه؟ وسایلی که همسایه‌ها به هم می‌دهند. (مثل طناب، دیگ، نردبان، نمک و…) گاهی آدم چیزی می‌خواهد و از همسایه می‌گیرد. اما گاهی هم نمی‌دهند. آقا ما مهمان داریم یک دست بشقاب به ما می‌دهید؟
3- سرچشمه همه مفاسد بی‌اعتقادی به معاد
نه! بخیل است. اول درسی که می‌گیریم این است که انگیزه‌ی سنگدلی، بخل، غفلت و ریا بی اعتقادی به قیامت است. بی اعتقادی به معاد سرچشمه‌ی همه مفاسد است. می‌گوید: «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» دین به معنی قیامت است. «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» (فاتحه/4) یعنی مالک روز قیامت است. «وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ» (انفطار/17) دین به معنی قیامت است. «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ». «یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» یعنی دین را تکذیب می‌کند. می‌گوید: قیامت نیست. آن کسی که می‌گوید: قیامت نیست. اعتقادی به معاد ندارد. این بی اعتقادی سرچشمه این می‌شود که قیامت را تکذیب کند. می‌داند فلانی یتیم است. فلانی مسکین است. اما کاری ندارد. می‌گوید: به درک که گرسنه است. ما که سیر هستیم. گاهی نماز می‌خواند و گاهی نمی‌خواند. وقتی هم که می‌خواند با ریا می‌خواند. بعضی مواقع که باید به همسایه هایش کمک کند، کمک نمی‌کند. خلاصه ریشه‌ی همه‌ی بدی هایش این است که به قیامت ایمان ندارد.
4- دائم باید به یاد قیامت بود
بالعکس اگر کسی به قیامت ایمان داشته باشد، هر کاری می‌کند. اولین درس ما ایمان به قیامت است که خیلی مسئله‌ی مهمی است. قرآن به تاجران کم فروش می‌گوید: «وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ» (اعراف/85) چرا کم فروشی می‌کنید؟ بعد می‌گوید: «أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظیمٍ» (مطففین/5-4) نمی‌دانی قیامت هست؟ اگر کسی به قیامت ایمان داشته باشد، خودش را نگه می‌دارد. چون حساب و کتاب دارد. ما اگر بدانیم که پلیس با دوربین حرکت ما را در جاده کنترل می‌کند، آرام می‌رویم. قیامت را فراموش کردیم. قیامت برای ما است. اما آن را فراموش کردیم. ما دو آیه داریم. یک موقع می‌گوید: «لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ» (غافر/27) یعنی به روز حساب ایمان ندارد. «بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ» (ص/26) یک جا هم می‌گوید: به قیامت ایمان دارد اما فراموش کرده است. در نماز می‌گوییم: «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» برای اینکه ما دچار فراموشی نشویم. یعنی باید دائم یادمان باشد که معاد هست. و لذا هرجا به هر مناسبتی می‌گوید: معاد یادت نرود. در وقت وضو این دعا را بخوانید. خدایا صورتم را روزی که صورت‌ها سیاه می‌شوند، سیاه نکن. من را جز مجرمین قرار نده. دست راستت را که می‌شویی، بگو: خدایا روز قیامت نامه عمل مرا به دست راستم بده. نامه‌ی عمل مؤمنین را به دست راست آنها می‌دهند. مسح پا را که می‌کشی بگو: خدایا وقت عبور از صراط پای مرا نلغزان. «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» کسی که قیامت را قبول ندارد، دست به این کارها می‌زند.
امیرالمؤمنین می‌فرمایند: «فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ» (نهج‌البلاغه/خطبه 82) حلالش حساب دارد و حرامش عقاب دارد. روز قیامت می‌پرسند که عمرت را در چه راهی صرف کردی؟ اگر کسی بداند که عمرش حساب و کتاب دارد، همین طور راحت عمر خود را به بطالت نمی‌گذراند. پیامبر(ص) می‌فرمایند: «لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ مِنْ بَیْنِ یَدَیِ اللَّهِ حَتَّى یَسْأَلَهُ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ عُمُرِکَ فِیمَا أَفْنَیْتَهُ وَ جَسَدِکَ فِیمَا أَبْلَیْتَهُ وَ مَالِکَ مِنْ أَیْنَ کَسَبْتَهُ وَ أَیْنَ وَضَعْتَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ» (بحارالأنوار/ج7/ص259)
«أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» آن کسی که یاد قیامت نیست و قیامت را باور ندارد، دست به این کار می‌زند. اگر شما وارد یک خانه شوی و بگویی: این خانه مثل خانه‌ی خودمان است. صاحب خانه دائم به شما نگاه می‌کند و ناظر است که شما چه کار می‌کنی و چه چیز برمی داری. هرچه برداری، آخر شب موقع رفتن مچ تو را می‌گیرد. ما اگر بدانیم که در این خانه صاحب و حسابی وجود دارد، آرام زندگی می‌کنیم. اما اگر بگوییم: خدایی نیست. چه کسی ناظر است؟ قیامتی وجود ندارد. این خانه بی صاحب است. هرکاری بخواهیم می‌کنیم. اگر کسی معتقد به معاد باشد، خودش را نگه می‌دارد. اما اگر کسی بگوید: قیامتی نیست. هرکاری می‌خواهد می‌کند. «أَ رَأَیْتَ الَّذی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» کسی که قیامت را قبول ندارد، دست به همه کار می‌زند. «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ».
5- دینداری بدون عمل نمی‌شود
دینداری بدون عمل نمی‌شود. اگر قیامت را قبول داری، باید به یتیم‌ها احترام بگذار‌ی. نمی‌شود گفت: من کاری به یتیم‌ها ندارم. کاری به گرسنه‌ها ندارم. گاهی نماز می‌خوانم و گاهی نمی‌خوانم. اما دین دارم! این چه دینی است؟ در کاشان یک نفر کسی را نصیحت می‌کرد. می‌گفت: عرق می‌خوری، بخور. فحش می‌دهی، بده. دزدی می‌کنی، بکن. غیبت می‌کنی، بکن. نماز نمی‌خوانی، نخوان. روزه نمی‌گیری، نگیر. فقط مسلمان باش. اینطور که نمی‌شود. مسلمان بودن یک علامتی دارد. شیعه یک علامتی دارد.
6- نماز اول وقت نشانه شیعه واقعی
امام فرمود: اگر می‌خواهید شیعیان واقعی ما را بشناسید، ببینید کدام نماز اول وقت می‌خوانند. آن کسی که نمازش را برای آخر وقت می‌گذارد شیعه واقعی نیست. مسلمان است اما از آن مسلمان‌ها نیست. علامت دارد.
7- یتیم نوازی نشانه ایمان
یتیم نوازی نشانه‌ی ایمان است. در قرآن راجع به یتیم خیلی حرف داریم. خدا به پیغمبر می‌گوید: یکی از وظایف تو این است که «فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ» (ضحى/9) یتیم را نشکنی. بخصوص خانواده‌های شهدا که باید احترامشان را نگه داری. آنها به گردن ما حق دارند. ما هرچه داریم از آنهاست. بزرگترین جنایت نیش زدن به خانواده‌های شهدا است. اگر کسی به خانواده‌ی شهید نیش بزند، خداوند دعای رسول الله را در حق او مستجاب نمی‌کند. داریم که خدا به پیغمبرش می‌گوید: «اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعینَ مَرَّهً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ» (توبه/80) ای پیغمبر اگر هفتادبار برای اینها دعا و استغفارکنی، من اینها را نمی‌بخشم.
روز فتح مکه پیغمبر فرمود: من همه‌ی کفار را جز سه نفر بخشیدم. من این سه نفر را نمی‌بخشم. حتی اگر پرده کعبه را بگیرند، باز هم آنها را نمی‌بخشم. گفتند: یا رسول الله! همه‌ی کفار را بخشیدی. چرا این سه نفر را نمی‌بخشی؟ فرمود: اینها به من نیش می‌زدند. هجو می‌کردند. مرا تحقیر می‌کردند. مسخره می‌کردند. یتیم خیلی احترام دارد. علی ابن ابیطالب نزد یک بچه یتیمی آمد و گفت: عزیزم! این بچه یتیم همین طور نگاه کرد. هرکاری کرد این بچه نمی‌خندید. دیگران این بچه را تحقیر کرده بودند. حضرت علی فهمید که دیگران او را خورد کرده‌اند. زانوهایش را روی زمین گذاشت و با دستانش راه رفت. گفت: بع بع! تا بع بع کرد، بچه یتیم خندید. یک نفر آمد و گفت: آقا رییس حکومت اسلامی صدای بزغاله را درمی آورد؟ فرمود: می‌خواستم این یتیم بخندد. خنده‌ی یتیم از حکومت اسلامی بیشتر ارزش دارد.
مواظب باشیم که اگر در مدرسه‌ای یتیم است، با لباس شیک نرویم. کاری نکنیم که بچه‌های یتیم بگویند: کاش ما هم پدر داشتیم. شما که می‌خواهی به مسافرت بروی، یک بچه‌ای را هم که پدر ندارد با خود ببر. حدیث داریم بهترین سفره، سفره‌ای است که به بچه یتیم برسد. حدیث داریم اگر دلتان سنگ شد و اشکتان درنیامد، به یک بچه یتیم کمک کنید. محبت به بچه یتیم رأفت می‌آورد. «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ» این آیه را تکرارکنید. «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ» یتیم به قدری عزیز است که فاطمه زهرا و امیرالمؤمنین هنگام افطار غذای خود را به فقیر دادند و با آب افطار کردند. «فَذلِکَ الَّذی یَدُعُّ الْیَتیمَ» بخصوص اگر یتیم فامیل باشد، حتماً به آن کمک کنید. «یَتیماً ذا مَقْرَبَهٍ»(بلد/15) مقرب به معنی قریب است. «أَوْ مِسْکیناً ذا مَتْرَبَهٍ» (بلد/16) «مَترَبه» یعنی کسی که بر روی خاک می‌نشیند. یعنی به یتیمانی که در نزدیکی تو هستند، اهمیت بده. بعضی بچه‌ها نگاه می‌کنند. اما نگاهشان خیلی معنا دارد. نگذارید که نگاه‌های معنادار بی جواب بماند.
امام حسن مجتبی(ع) دید که کسی دائم به او نگاه می‌کند. گفت: چقدر نگاه می‌کنی؟ گفت: اسب خیلی خوبی داری. فوری پیاده شد و گفت: این اسب برای تو باشد.
8- اثر آه و سوز دل فقیر و یتیم
حدیث داریم که اگر بچه‌های همسایه‌ها چیزی برای خوردن ندارند، شما میوه را در نایلون نگذار که ببینند. در یک پاکت مقوایی بگذار و به بچه‌های همسایه بده. یا اینکه برای همه‌ی بچه‌ها بگیر. یا اینکه نگذار بچه‌های دیگر ببینند. بعضی‌ها به میوه فروشی می‌روند و همه نوع میوه‌ای می‌خرند. یک نفر هم می‌آید کاهو بخرد، اما پول ندارد. میوه فروش میوه‌ها را در نایلون می‌گذارد. این فرد هم همینطور میوه‌ها را نگاه می‌کند و حسرت می‌کشد. میکروب همان آه این فرد است که به جان تو می‌افتد. خیلی‌ها که کرسی خود را با پرمنگنات ضدعفونی می‌کنند، در آخر سرطان می‌گیرند. این آه‌ها خیلی کار می‌کند.
یک کسی به تهران آمده بود و پولدار شده بود. به پدرم گفتم: آقاجان این به تهران رفت و پولدار شد. گفت: نه! ایشان در کاشان تاجر بود و ورشکست شد. برای این که فرارکند در اتوبوس نشست تا به تهران بیاید. از کاشان تا تهران گریه کرد. آن گریه‌ها وضع او را خوب کرد. اگر این گریه‌ها را در راه سنندج هم می‌کرد باز هم پولدار می‌شد. خیلی‌ها به تهران رفتند تا پولدار بشوند اما گدا شدند. تهران آدم را پولدار نمی‌کند. آنقدر پولدار به تهران آمده‌اند اما بدبخت شده‌اند.
خیلی‌ها می‌گویند: من نمی‌دانم چرا بیماری من برطرف نمی‌شود؟ هم بهداشت را رعایت کردم و هم صدقه دادم. چرا بیماری من خوب نمی‌شود؟ برای اینکه هنگام خرید مواد غذایی مراعات نکردی. اینها چشم زخم است. حق است. بعضی چیز‌ها مثل عطسه کردن خرافه است. می‌گویند: وقتی عطسه کردی، صبر کن. نخیر! این خرافه است.
قرآن می‌گوید: «وَ إِنْ یَکادُ الَّذینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ» (قلم/51) پیغمبر تو را چشم می‌زنند. حضرت یعقوب به بچه‌های خود گفت: شما ده پسر هستید. وقتی وارد منطقه می‌شوید از یک دروازه وارد نشوید. یک موقع یک خانمی که بچه ندارد شما را می‌بیند و آه می‌کشد. مواظب باشیم که دلی را نسوزانیم. حتی با حلال دلی را نسوزانیم. نمی‌شود که هر کار حلالی را انجام داد. چرا بعد از عروسی، عروس را در خیابان می‌آورید؟ ممکن است با این کار دل جوانانی که نمی‌توانند عروسی کنند، بسوزد. بعضی از جوانان هم چشم ناپاک دارند. مگر غیرت ندارید که زن خود را به غریبه نشان می‌دهید؟ مگر هرکسی کاسه‌ی حلوا دارد، باید نشان دهد. یک مقدار مراعات کنید. شاید کسی نداند که این طلاها که در دست شما است، هدیه‌ی عروسی است. به شما نگاه می‌کند و آه می‌کشد. مراعات دیگران را بکنید.
تاجری نزد آیت اللهی آمد و گفت: آقا غنا چیست که حرام است؟ یک مردی کنار او نشسته بود و گفت: آقا اجازه بدهید که من جواب ایشان را بدهم. گفت: شما بگویید. ایشان نمی‌دانست که او می‌خواهد چه بگوید؟ گفت: صدای غنا صدای آن کفگیری است که به ته دیگ می‌خورد و بچه‌های ما گرسنه هستند. شما ته دیگ کفگیر می‌زنی و دل ما می‌لرزد. این صدا غنا دارد. پلو می‌خوری و به همسایه‌ات نمی‌دهی.
من این را از این بازاری یاد گرفتم و مشابهش برای خودم اتفاق افتاد. روز عید قربان یک نفر زنگ زد و گفت: آقای قرائتی گوسفندی دارم که می‌خواهم آن را قربانی کنم. دعای قربانی چیست؟ گفتم: دعای قربانی این است که گوشت کبابی را برای خودت نگذاری. رانش را به پسرخاله‌ات ندهی. قربانی یعنی دل بکن. تو اول گوسفند را در راه خدا می‌دهی و بعد تکه تکه آن را برمی‌گردانی.
9- دل بدست آوردن هنر است
یتیم خیلی مهم است. رئیس حکومت اسلامی با دستانش راه می‌رود که یک بچه یتیم را بخنداند. دل بدست آوردن خیلی هنر است. تا توانی دلی بدست آور. پیغمبر ما در کوچه راه می‌رفت. دختر کوچکی را دید. دختر به پیامبر نگاه کرد و دست او را گرفت و با خود برد. یک مقدار با پیغمبر راه رفت و گفت: حالا به خانه‌ات برو. یک نفر گفت: یا رسول الله! خودت را معطل کرده‌ای؟ گفت: والله می‌خواستم دلش را بدست بیاورم.
البته بعضی‌ها از این حرف‌ها سوء استفاده می‌کنند. من یک بار این حرف را زدم. یک کسی آمد و گفت: آقای قرائتی یک یادگاری به من بده. من دیدم که هیچ چیز ندارم. گفتم: والله من چیزی ندارم. گفت: عمامه‌ات را به من بده. گفتم: یعنی من عمامه‌ام را بردارم؟ گاهی هم اصرار می‌کنند. اصرار نباید کرد. چون گاهی وقت‌ها طرف آمادگی ندارد و در رودربایستی می‌ماند. داریم اگر کسی چیزی را بخواهد و شما به خاطر رودربایستی به او بدهی، انگار که آن چیز را از شما دزدیده است. می‌گویند: آقا شما به ما افطار نمی‌دهی؟ شما به ما سور نمی‌دهی؟ اگر شما کسی را وادار کنی که به شما پول بدهد و آن طرف در رودربایستی بماند، آن پول گیر دارد.
10- اگر پول ندارید دیگران را هم تشویق کنید
«وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ» این آیه می‌گوید: بی تفاوتی ممنوع است. لازم نیست که آدم پولدار باشد. اگر هم پول نداری، دیگران را تشویق کن. «وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ» یعنی اگر داری خودت بده. اگر هم نداری دیگران را تشویق کن. «وَ لا یَحُضُّ عَلى» یعنی همه مسئول هستند. آن کسی که دارد باید بدهد. آن کسی هم که ندارد باید دلالی کند. جوان‌های حزب اللهی باید دلالی کنند و آن جوانی را که به مسجد نمی‌آید با خود به مسجد ببرند. این کافی نیست که فقط خودشان به مسجد بروند. «وَ لا یَحُضُّ» تشویق کن. دلالی کردن مسئله‌ی خیلی مهمی است. «وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکینِ» دیگران را تشویق کنید. نمی‌گوید: «وَ لا یَحُضُّ عَلى اطَعامِ الْمِسْکینِ» یعنی خودتان بدهید. یعنی مال خودتان را به مسکین بدهید.
یک موقع می‌گویم: آقا پولت را به من بده. یک موقع هم می‌گویم: آن پولی که از تو می‌خواهم بده. «وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» (معارج/25-24) فرض کنید خانواده‌ای دارند انار تقسیم می‌کنند. یک کسی می‌آید و می‌گوید: سلام علیکم! کسی از اطرافیان ارث نمی‌برد. ولی قرآن می‌گوید: چون او نگاهش به این میوه‌ها افتاد، باید به او بدهید. «وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً» (نساء/8) همین که سر تقسیم کردن حاضر شد، باید یک سهم هم به او بدهید. گرچه شرعاً واجب نیست. اما چون او نگاه کرده است، پس او هم حق دارد.
من با یک نفر به عروسی رفتم. ما با هم بودیم. صاحب مجلس آمد و گفت: آقای قرائتی بفرمایید. من رفتم شام خوردم و آمدم. به آن آقا گفتم: شام خوردی؟ گفت: نخیر! این نامرد من را دید که همراه شما بودم. اما من را تعارف نکرد. اگر چنین افرادی غذا بخورند برای قیامت می‌ماند. چون من مشهور هستم به من غذا ندهید. غذادادن به مشهور قصد قربت نمی‌خواهد. اینکه به من غذا بدهی، بعد هم بگویی: آقای قرائتی با هم یک عکس بیاندازیم، پز است. غذا دادن به کسانی که آنها را نمی‌شناسید، برای قیامت شما می‌ماند.
یک نفر من را دید و گفت: سلام علیکم! شما همان کسی هستی که در تلویزیون صحبت می‌کنی؟ گفتم: بله! یک خورده نگاه کرد و گفت: سلام علیکم! گفتم: اولی قبول است. چون اولی برای خدا بود. اما دومی به خاطر تلویزیون بود. اگر افطاری می‌دهید به گمنام‌ها بدهید. چون برایتان می‌ماند. بعضی‌ها افتخار می‌کنند و می‌گویند: دیشب ما به شهردار منطقه افطاری دادیم. همه برای پز دادن بود و برای خدا نبود. اگر گمنامی را دعوت می‌کنید برای حمالی نباشد. نگویید: شما چای بریز. شما کفش‌ها را جفت کن. با احترام به آنها افطاری بدهید. این برای قیامت شما می‌ماند. خدایا از سر تقصیرات ما بگذر. اگر در افطاری دادن از کسی بد پذیرایی کردیم، ما را ببخش. امام حسین یک دعا دارد که می‌گوید: «إِلَهِی مَنْ کَانَتْ مَحَاسِنُهُ مَسَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ مَسَاوِیهِ مَسَاوِیَ» (إقبال‌الأعمال/ص348) خوبی هایم بدی است. با بدی هایم چه کنم؟ اگر هم پول ندارید، دیگران را تحریک کنید.
11- نماز باید با حضور قلب باشد
«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ» وای بر کسانی که نماز می‌خوانند، اما نمازشان بدون حضور قلب است. گاهی می‌خوانند و گاهی نمی‌خوانند. نمازشان غلط است. وضویشان غلط است. جهت ایستادنشان اشتباه است. یک کسی گفت: جهت قبله چه طور است؟ گفت: مثل خودتان است که کمی انحراف دارید. حضور قلب ندارد. «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ» اینها نماز نیست. امام صادق فرمود: بعضی به قدری زشت نماز می‌خوانند که اگر اینطور که با خدا حرف می‌زنند با همسایه‌شان حرف بزنند، همسایه جوابشان را نمی‌دهد. حضرت به مسجد آمد. دید یک نفر خیلی تند به سجده می‌رود. مثل کلاغی که به زمین نوک می‌زند. «نَقَرَ کَنَقْرِ الْغُرَابِ» (کافی/ج3/ص268) حضرت فرمود: اگر این با این نماز بمیرد به جهنم می‌رود. نمازهایتان را خوب بخوانید.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»