موضوع: یتیم در قرآن
تاریخ پخش: 74/11/24
بسم الله الرحمن الرحیم
1- اسلام طرفدار مظلومان است
موضوع بحث این جلسه‌ی ما در مورد یتیم است. قرآن مجید کتابی است که حامی مستضعفان است و به چند گروه مثل یتیمان، فقرا، کارگران، کشاورزان و… توجه خاص کرده است. به طبقه‌ای که در طول تاریخ همواره ظلم بر اینها مسلط بوده است، توجه خاص کرده است. مثلاً توجه خاصی به خانم‌ها کرده است. اگر پدری چیزی خرید و در خانه آورد، اول به دخترها بدهد و بعد به پسرها. این خیلی مهم است. متأسفانه چند وقت پیش از تلویزیون خبرهای تلخی شنیده شد که در بعضی از کشور‌های پرجمعیت هنوز هم نسبت به دخترها ابراز بی علاقگی می‌شود و از آنها به عنوان برده استفاده می‌کنند. لذا اسلام به زن‌ها عنایت خاصی دارد. کارگرها هم همینطور هستند. اگر کسی حق کارگر را ندهد، دعایش مستجاب نمی‌شود. رسول اکرم(ص) به امیرالمؤمنین فرمود: مواظب باش که به کشاورزان ظلم نشود. مثلاً برای کشاورزها اهمیت زیادی قائل هستند.
2- یتیم‌نوازی در قرآن
بنابراین اسلام به افردی که زمنیه‌ی ظلم کردن به آنها زیاد است، توجه خاصی دارد. یکی از این موارد که اسلام به آن توجه می‌کند، یتیم است. در قرآن23 بار راجع به یتیم سفارش شده است. در سوره بقره آیات 83، 177، 215، 220 درباره‌ی یتیم سفارش شده است. در سوره‌ی نسا آیات 2، 3، 6، 8، 10، 36، 127 درباره‌ی یتیم سفارش شده است. همچنین در سوره‌های انعام، انفال، اسراء، کهف، ضحی، بلد، ماعون نیز به یتیم نوازی سفارش شده است. یتیم نوازی فقط این نیست که به او آب و نان بدهیم، بلکه باید به یتیم احترام بگذاریم. «کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتیمَ» (فجر/17) داریم: «فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ» (ضحى/8) یعنی یتیم را نشکن. فقط نباید مدرسه بسازیم و یا به آنها غذا بدهیم. اصل این است که به آنها احترام بگذاریم. امیرالمومنین(ع) فرمود: «أَحْسِنُوا فِی عَقِبِ غَیْرِکُمْ تُحْفَظُوا فِی عَقِبِکُمْ» (نهج‌البلاغه، حکمت 264) اگر شما بچه‌ها و ذریه مردم را احترام کردید، خداوند هم کاری می‌کند که مردم هم به ذریه شما احترام بگذارند. اگر کسی بچه‌های مردم را تحقیر کند، خداوند هم صحنه‌ای پیش می‌آورد که بچه‌های او در تاریخ تحقیر شوند. این وعده را امیرالمؤمنین داده است. اگر کسی ذریه کسی را تحقیر کند، بچه‌ها و ذریه‌اش تحقیر می‌شوند.
قرآن راجع به انسان‌ها می‌گوید: بعضی انسان‌ها از سنگ بدتر هستند. از کنار سنگ چشمه بیرون می‌آید اما بعضی آدم‌ها قلب‌هایی دارند که هیچ چشمه‌ی آبی از آن بیرون نمی‌آید.
3- یتیم‌نوازی سنگدلی را می‌زداید
شخصی خدمت حضرت علی آمد و گفت: من سنگدل شده‌ام. حرف در من اثر نمی‌کند. چشم هایم دیگر اشک ندارد. آدم بی‌تفاوتی شده‌ام. چه کنم که سنگدلی و قصاوت قلب من از بین برود؟ حضرت فرمود: برو یک یتیم بگیر. او را به سینه‌ات بچسبان و به او رحم کن. دست روی سر او بکش و به او غذا بده. یتیم نوازی فقط احترام به یتیم نیست، بازسازی و خودسازی خود انسان هم هست. علی بن ابیطالب برادری به نام جعفر طیار دارد. اول بنیانگذار اسلام در آفریقا جعفر طیار است. او جزو گروهی بود که هجرت کرد و به حبشه رفت. او سخنگوی گروه مسلمانان بود. در جنگ موته دو تا دست او مثل حضرت ابوالفضل قطع شد. جفر طیار شخصیت مهمی بود. زمانی که شهید شد پیغمبر به منزل او آمد. گفت: بچه‌های شهید کجا هستید. بچه‌های شهید را گرفت. حدیث داریم: «فضَمَّهُ إِلَى نَفْسِهِ» (بحارالانوار/ج18/ص246) آنها را در آغوش گرفت و به سینه‌اش چسباند و دست روی سرشان کشید. بچه‌های شهید را بو می‌کرد. چون بچه‌ی شهید یتیم است، بیشتر مهربانی می‌کرد. قرآن می‌فرماید: «فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً» (نساء/8) به اینها از رزق خدا بدهید. با اینها همیشه خوب حرف بزنید. گاهی افراد یک مقدار برنج، لپه، روغن به فقیر می‌دهند اما اینها فایده‌ای ندارد. باید نشست و برای بچه یتیم قصه گفت. «قَوْلاً مَعْرُوفاً» تنها مساله‌ی مادیات مهم نیست. ما باید مساله‌ی عاطفی این بچه‌ها را حل کنیم. نباید بگذاریم که احساس کمبود کنند. گاهی می‌بینیم که یک فرد پولدار از دنیا می‌رود. مسلما این بچه که پدر خود را از دست داده است احتیاجی به پول ندارد. ما باید جای خالی پدر را برای او پر کنیم. نباید از پول پدر برای فرزند خرج کنیم چون ممکن است تمام شود. باید با پول پدر کار کنیم و از درآمد آن برای فرزند خرج کنیم. قرآن می‌گوید: «وَ ارْزُقُوهُمْ فیها» (نساء/5) اگر می‌گفت «وَارْزُقُوهُمْ مِنْها» یعنی از پول پدر به او بدهید تا بخورد. اگر از پول پدر به او بدهیم، زود تمام می‌شود. می‌گوید «فیها» یعنی با پول پدر کار کن و از درآمد آن به او بده. امام صادق(ع) فرمود: «إِذَا بَکَى الْیَتِیمُ اهْتَزَّ لَهُ الْعَرْشُ» (من‌لایحضره‌الفقیه/ ج1/ ص188)
4- از گریه یتیم عرش خدا می‌لرزد
دو جا عرش خدا به لرزه درمی‌آید. 1- یتیمی که گریه کند. 2- فاسقی ستایش بشود. چون آدم فاسق و طاغوت جنایتکار است. وقتی بگویند: آدم فاسق، آدم خوبی است، عرش خدا به لرزه در می‌آید. چون بالا رفتن طاغوت به منزله‌ی فرود آمدن توحید است. هرچه فاسق بالا برود ارزش توحید پایین می‌آید. پیامبر(ص) فرمود: «إِذَا مُدِحَ الْفَاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ» (تحف‌العقول/ ص46) وقتی از یک فرد فاسق تعریف می‌کنید، عرش خدا به لرزه در می‌آید.
حدیث داریم بهشت درهایی دارد. یکی از درهای بهشت باب الفرح است و مخصوص کسانی است که به یتیم‌ها کمک می‌کنند. احترام به یتیم مخصوص دین اسلام نیست. قرآن می‌گوید: از یهودی‌ها هم پیمان گرفته بودیم که به یتیم‌ها احترام بگذارند. «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ» (بقره/83) ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که به چند چیز احترام بگذارند. «لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ»1- پرستش خدا و داشتن توحید. 2- احترام به والدین و یتیمان و مسکینان «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ الْیَتامى والمساکین» یعنی مساله‌ی توجه به یتیم مخصوص قرآن نیست.
5- سیره عملی انبیاء و ائمه درباره یتیم
یتیم آنقدر ارزش دارد که اگر دو پیغمبر مجانی کارگری کنند، ارزش دارد تا اینکه مال یتیم حفظ بماند. حضرت موسی و خضر دو پیغمبر بزرگوار بودند. این دو نفر وارد یک منطقه‌ای شدند و نیاز به غذا داشتند. به مردم گفتند: به ما کمی غذا بدهید. این مردم به این دو پیغمبر غذا ندادند. اینها همینطور که داشتند در روستا راه می‌رفتند، دیدند که یک دیواری در حال خراب شدن است. حضرت خضر گفت: موسی لباس هایت را در بیاور تا بنایی کنیم. گفت: برای این مردمی که یک تکه نان به ما ندادند، مجانی کارگری کنیم؟ موسی و خضر لباس‌هایشان را درآوردند و این دیوار را ساختند. موسی در آخر گفت: دلیلت از این کار چه بود؟ گفت: دلیلش این است که یک مرد خوب از دنیا می‌رود. این مرد دو بچه دارد. او مقداری گنج و پول برای بچه‌های خود در زیر این دیوار پنهان کرده بود. اگر این دیوار می‌افتاد، پول‌ها پیدا می‌شد و بیگانه‌ها پول را می‌بردند و به این بچه‌های یتیم چیزی نمی‌رسید. این ارزش دارد که ما برای حفظ مال یتیمان بنایی کنیم. این قصه در سوره کهف آمده است. یعنی حفظ مال یتیم به قدری ارزش دارد که دو پیغمبر گرسنه مجانی کارگری کنند. حفظ مال یتیم تا این اندازه لازم است. در آیه‌ی83 از سوره‌ی بقره گفتم که احترام به یتیم فقط برای دین اسلام نیست. خدا فرمود که ما به بنی اسراییل هم احترام به یتیم را سفارش کردیم. مرحله‌ی چهارم از این آیه احترام به یتیم بود.
یتیم به قدری ارزش دارد که حتی امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(س) گرسنگی کشیدند تا شکم یتیم سیر بشود. امام حسن و امام حسین کوچک بودند. این دو بزرگوار مریض شدند. پیغمبر با جمعیتی برای عیادت آمدند. یعنی بزرگ‌تر به عیادت کوچک‌تر می‌رود و این اشکالی ندارد. مردم به حضرت علی پیشنهاد کردند که اگر بچه‌های تو خوب شدند، نذر کن و روزه بگیر. از این معلوم می‌شود که مردم عادی به امیرالمؤمنین پیشنهاد می‌کنند. بنابراین اشکالی ندارد که مردم عادی به مسئولین رده بالا پیشنهاد کنند. امیرالمؤمنین پذیرفت و نذر کرد که اگر بچه‌ها خوب شوند، روزه بگیرد. بچه‌ها خوب شدند. حضرت علی و حضرت زهرا(س) روزه گرفتند. در خانه غذا نبود. امیرالمؤمنین با تلاش فراوان گندمی تهیه کرد. زهرا با دهان روزه گندم‌ها را آسیاب کرد. آرد را خمیر کرد و نان درست کرد. نماز مغرب را خواندند. تا رفتند افطار کنند در را زدند. یتیمی آمده بود و غذا می‌خواست. امیرالمؤمنین غذای خودشان را به یتیم دادند تا شکم یتیم سیر شود. آن شب آن دو بزرگوار غذا نخوردند. احترام یتیم در این حد است که فاطمه زهرا و امیرالمؤمنین گرسنگی می‌کشند. تا یتیم سیر باشد.
6- افراد یتیم در تاریخ
البته یتیم بودن عیب نیست و اگر کسی یتیم است یا پدرش شهید شده است، احساس نکند که به جایی نمی‌رسد. خود پیغمبر یتیم بود. «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَآوى» (ضحى/6) پیغمبر یادم نیست که یتیم بودی. اگر خدا اراده کند، یتیم پیغمبر می‌شود. اگر خدا اراده کند، یتیم مرجع تقلید می‌شود. پدر امام و بنیانگذار جمهوری اسلامی در خمین شهید شد. امام یتیم بود. اگر خدا اراده کند یتیم رئیس جمهور می‌شود. رجایی یتیم بود. یتیم نشانه‌ی این نیست که بگویید: حالا که پدر سر بچه‌هایم نیست، بچه‌هایم بدبخت می‌شوند. بسیاری از بچه‌های یتیم هستند که نابغه می‌شوند و بسیار موفق هستند. بسیاری از بچه‌ها هم هستند که پدر و مادر دارند، اما شکست می‌خورند.
یکی از چیزهایی که ما باید به آن عمل کنیم خمس دادن است. هرکسی هرچه پول دارد، بیست درصد آن را برای خمس بدهد. یکی از موارد مصرف خمس برای یتیم‌ها می‌باشد. قبلا در ازدواج با بچه یتیم سوء استفاده‌هایی می‌شد. دخترهایی بودند که با مرگ پدرانشان صاحب پول زیادی می‌شدند. افرادی می‌آمدند تا به خاطر پول با این دخترها ازدواج کنند. آیاتی در این زمینه نازل شد. آیه نازل شد که اگر کسی مال یتیم بخورد، مثل این است که یک قطعه آتش خورده باشد. خانه‌هایی که در آن بچه یتیم بود، خیلی وحشت کردند. گفتند: مال یتیم آتش است. پس سفره‌ی یتیم را یک جای دیگر بیانداز. اتاق یتیم را جدا کردند. سفره‌ی یتیم را جدا کردند. یتیم‌ها خیلی شکست خوردند و تحقیر شدند. آیه نازل شد: «اگر من گفتم مال یتیم را نخورید، به قصد خوردن نخورید. نه اینکه با او زندگی نکنید» گاهی وقت‌ها آدم به خانه یتیم می‌رود و هیچ چیز نمی‌خورد. مثلاً چای می‌آورند، نمی‌خورد. به حساب خودش خیال می‌کند که خیلی دین دارد. اگر می‌گویند: مال یتیم را نخور، یعنی اینکه در مال او خیانت نکن. به خانه‌ی یتیم بروید و از مال آنها بخورید. اما بعداً جبران کنید. اگر به خانه‌ی یتیم بروید اما چیزی نخورید، یتیم بیشتر زجر می‌کشد. قرآن می‌گوید: «وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ» (بقره/220) وقتی آیه نازل شد که هرکس مال یتیم را بخورد، گویی قطعه‌ای از آتش خورده است، افرادی که در خانه هایشان یتیم بود، ترسیدند و فوری وسایل یتیم را جدا کردند. یتیم ها با این کار خیلی تحقیر شدند. آیه نازل شد با یتیم‌ها باشید. با هم رفت و آمد کنید و در کنار هم شاد باشید. می‌گویند: کسی که بر سر بچه‌ی یتیم دست بکشد، به ازای هر مویی که از زیر دستش رد می‌شود، ثواب می‌برد. یک موقع بچه یتیم می‌فهمد که این دست، دست یتیمی است. یک سری از مسائل هست که ما باید مواظب آن باشیم. اگر دکتر می‌گوید: مواظب شکمت باش، یعنی پرخوری نکن. نه اینکه به شکمت نگاه کنی.
چند وقت پیش یک کسی پرسید که پیامبر گفته است: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ» (کافی/ ج1/ ص30) هر مسلمانی باید علم را یاد بگیرد. چرا فقط به مسلمین گفته است؟ گفتم: پیامبر(ص) فرمود: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهٍ» (عوالی‌اللآلی/ ج4/ ص70) هم مرد مسلمان و هم زن مسلمان به دنبال علم برود. فرض می‌کنیم که اسلام گفته باشد طلب علم بر مرد مسلمان واجب است. اینجا مرد شامل زن هم می‌شود. مثل اینکه رئیس شهربانی می‌گوید: عابرین محترم از پیاده رو عبور کنید. عابرین هم شامل زن‌ها می‌شود و هم شامل مردها می‌شود. شخصی نزد امام آمد و گفت: آقا مردی در بین نماز شک کرده است. نمی‌داند که دو رکعت نماز خوانده است یا چهار رکعت! امام فرمود: بنا را برچهار بگذارد و یک رکعت احتیاطی بخواند. این مساله هم برای مرد و هم برای زن صدق می‌کند. اگر زنی هم در بین نماز شک می‌کرد، امام همین دستور را می‌داد. یک سری از چیزها است که بیرون از زن و مرد است. می‌پرسند: ملائکه زن هستند یا مرد؟ ملکه نه زن است و نه مرد است. بعضی از چیزها بالای زمان و مکان است. این حرف زمان و مکان بردار نیست. زن و مرد بردار نیست. قرآن می‌فرماید: مال یتیم را با مال خبیث مخلوط نکنید. «وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِکُمْ» (نساء/2) آیه‌ی قرآن است. اگر دو نوع برنج است. یکی برای یتیم است و یکی برای خودت است، اینها را مخلوط نکن. «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِکُمْ» اموال یتیمان را با مال خودتان مخلوط نکنید. مال یتیم را تصاحب نکنید. وقتی دیدید که مال یتیم رشد کرده است به او بدهید. «وَ ابْتَلُوا الْیَتامى حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ کَفى بِاللَّهِ حَسیباً» (نساء/6) «وَ ابْتَلُوا الْیَتامى» یتیم را آزمایش کنید. «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً» اگر دیدید رشد اقتصادی دارد «فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ» اموالش را به او برگردان. حق تولیت بگیریم یا نه؟ می‌گوید: اگر شکمت سیر است زشت است که حق تولیت بگیری. «وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ» اگر غنی هستی و وضع مالیت خوب است، حق مدیریت از اینها نگیر. اصولاً وقتی آدم نیاز ندارد، زشت است که پول بگیرد. در تجارت هم این مساله وجود دارد. اگر تاجر وضع مالی خوبی دارد، وقتی مشتری می‌آید، همان قیمت که خریده است به او بفروشد. تا مادامی که نیاز داری یک مقداری روی قیمت بکش، اما اگر تأمین شدی بگو: من تأمین شده‌ام و دیگر نیاز ندارم. ماه رمضان می‌خواستیم فیلم برداری کنیم. به یکی از استان‌ها رفتیم. مسجدی که ما در آن فیلمبرداری می‌کنیم با تمام مساجد فرق می‌کند. باید مسجدی باشد که بتوانیم هجده چرخ تلویزیون را داخل آن ببریم. باید برق سه فاز داشته باشد. به هر حال برای رفت و آمد مردم مشکلی ایجاد نکند. یک محله‌ای بود که می‌گفتند مردم این محله پولدار هستند. گفتیم: ما به پول مردم کاری نداریم. فقط می‌خواهیم که مسجد آنجا برق سه فاز داشته باشد. فیلم برداری کردیم و به تهران آمدیم. چند روز پیش بعد از چهار سال یک ورقه آمده که آقای قرائتی پول برق مسجد را شما باید بدهید. پول برق مسجد صد و بیست تومان شده است. بعد از چهار سال به نهضت سوادآموزی نامه نوشتند که صد و بیست تومان پول برق را بدهید. بعضی وقت‌ها می‌بینید که گدایی کردن در خون مردم رفته است. یعنی اگر خانه‌اش هم پانصد میلیون بیارزد، باز هم گدایی می‌کند. مثل گنجشکی که روی منار بنشیند. این مردم اگر روی منار هم بنشینند، باز هم گنجشک هستند. اما بعضی از مردم مثل طاووس هستند. اگر در چاه هم بروند، طاووس هستند. بزرگ، بزرگ است اگرچه فقیر باشد. گدا، گدا است اگرچه در خانه‌ی صد میلیونی بنشیند. آدم‌هایی هستند که در خانه‌ی صد میلیونی نشسته‌اند، اما یک افطاری در ماه رمضان نمی‌دهند. آدم‌هایی هم هستند که یک خانه‌ی کوچک دارند اما در ماه رمضان دو سه بار افطاری می‌دهند.
قرآن می‌فرماید: اگر کسی مال یتیم را بخورد «وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً» (نساء/99) تو که مال یتیم را خوردی، دیر یا زود در آینده مال بچه‌هایت را خواهند خورد. احترام به شخصیت یتیم خیلی واجب است. نباید کرامت یتیم تحقیر شود. بچه‌های شهدا به گردن ما حق دارند. همسران شهدا مهم‌تر از خود شهدا هستند. چون شهید چند ماهی را در جبهه بوده است، اما همسر شهید سال‌ها باید بنشیند و یتیم داری کند. حقی که شهدا و همسر شهدا بر گردن ما دارند قابل بیان نیست. ما هرچه داریم مدیون شهدا و خانواده‌های شهدا هستیم. جامعه‌ی ما نباید شهدا را فراموش کند. من به اصفهان رفته بودم. دیدم یک منطقه‌ای از قبرستان شهدا مخصوص شهدای گمنام است. یک خورده‌ای فکر کردم و گفتم: شماها در این زمین گمنام هستید و در آسمان‌ها نامدار هستید. بعضی افراد در زمین نامدار هستند ولی در آسمان‌ها گمنام هستند. تا به حال یک رکعت از نماز آنها به آسمان نرفته است. «وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» (فاطر/10) یعنی در بالا هیچ نامی از آنها نیست. در این دنیا مشهور هستند اما در آسمان‌ها خبری نیست. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِیماً فَقِیلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ» (کافی/ ج1/ ص35) ممکن است که در دنیا کسی او را نشناسد، اما در آسمان‌ها شخصیت معروفی باشد. چه افرادی که در این دنیا شخصیت مهمی هستند اما در آخرت بی نام نشان خواهند بود و چه افرادی که در دنیا بی نام و نشان هستند اما در آخرت شخصیت مهمی خواهند بود.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»