موضوع: هدف بعثت، مکارم الاخلاق
تاریخ پخش: 78/09/21
بسم الله الرحمن الرحیم
الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی.
1- سرّ جاودانگی دعای مکارم الاخلاق
کار که برای خداوند باشد، نتیجه آن این می‌شود که امام سجاد(ع) نزدیک به 1400 سال پیش ناله و دعاهایی داشته که در آنها اسراری را گذاشته و بعد آنها مهر و موم شده به دست فرزندش و نوه‌اش و تا به دست امام صادق(ع) میرسد و امام صادق(ع) میفرماید: بله این سخنانی از امام سجاد(ع) است که به امام باقر(ع) گفته و نوشته و من هم کوچک بودم می‌شنیدم. قرنها می‌گذرد، جمهوری اسلامی می‌شود و صدا و سیما تشکیل شده، به دست مسلمان‌ها می‌افتد و ماه رمضان شده و امت مسلمان می‌نشینند تا ببینند امام سجاد(ع) چه فرموده است؟ بحث امسال ماه رمضان ما، شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد(ع) است.
2- معنی واژه مکارم
سؤال: مکارم یعنی چه؟ جواب: مکارم از کرامت و تکریم گرفته شده. مکارم یعنی اخلاقهای بزرگوارانه. میدانید یعنی چه؟ پیامبر(ص) فرموده: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» (مکارم‌الأخلاق/ص8) «مکارم الاخلاق » نه «محاسن الاخلاق »، یعنی اخلاق کریم، و اخلاقهای بزرگوارانه چیزی که الآن نسل و ناموس، خواص و عوام به آن احتیاج دارند.
3- مقایسه میان اخلاق اسلامی و اخلاق دنیایی
سؤال: امتیازات اخلاق اسلامی و اخلاق دنیایی (… غرب و غیر اسلامی) چیست؟ جواب: این مطالب، ده، یازده نکته است که دیروز عصر به دست آورده‌ام، جدید است. برای خود من هم نو است.
الف) اخلاق بالاتر از خواسته‌های شخصی است: اگر انسان چیزی را که دوست دارد انجام دهد این که اخلاق نیست. مثل: اتو کردن لباس، مسواک کردن، آب و جارو کردن منزل، (دوست دارد به همه یا الله بفرما مرسی بارک الله بگوید)، و… اینها مثل رانندگی در سرازیری است که مهم نیست. اخلاق آن است که: از چیزی خوشت نیاید اما به خاطر خدا بگویی: چشم. و به خاطر ارزشی که دارد آن کار را انجام دهی. قرآن میفرماید: ممکن است از همسرت خوشت نیاید ولی او را طلاق نده. «فَعَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فیهِ خَیْراً کَثیراً» (نساء/19). چه بسا چیزی را کراهت دارید و خداوند در او خیر زیادی قرار داده. این اخلاق است.
ب) اخلاق بالاتر از فرقه گرایی است: در دنیا این جور است که کمک میکند ولی به افراد محله خود، اگر بداند شیعه یا مسلمان است به او کمک نمی‌کنند. و این که می‌گویند حقوق انسانها، یعنی حقوق خودشان، مسلمانان لبنان را بمباران و حقوق فلسطینیها را غصب می‌کنند، ولی برای سگهای خودشان احترام قائل هستند. سازمانی برای حمایت از حیوانها درست می‌کنند ولی حقوق مسلمانان هیچ. امیرالمؤمنین علی(ع) به استاندار میفرماید: همه مردم باید در حقوق مساوی باشند چه مسلمان و چه غیر مسلمان برای اینکه: «إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ» (نهج‌البلاغه/نامه53). «یا برادر دینی توست و یا در خلقت مثل تو انسان است». اخلاق بالاتر از اسلام است و زمانی که می‌گویند برخورد اخلاقی داشته باش نه فقط برای خودیها بلکه برای غریبه‌ها هم اخلاق داشته باش.
ج) اخلاق بالاتر از مرزهاست: قرآن میفرماید: اگر از آن طرف دنیا مظلومی بود او را کمک کنید و قیام کنید و اگر چنین نکردی مسئول هستی. «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ» (نساء/75). چرا در برای خدا و مستضعفین قیام و مقاتله نمی‌کنید؟ نگو ایرانی نیست، لبنانی و پاکستانی و افغانی و بوسنی فرقی ندارد. یکی بود که هر زمان نذر می‌کرد، نذرش این بود که برود مشهد. خیلی زحمت کشیدی که نذر شکم خودت کردی، نذر کن یک غریبه‌ای را بفرستی مشهد. مثل: بعضی‌ها که قربانی می‌کنند، قربانی است ولی کله پاچه را برای صبح و سیراب شیردان را برای عصر و گوشت راسته را برای ناهار، و ران و گوشت دست را برای برادر و شوهر خواهر… چه چیزی از این گوسفند قربانی شد؟ اینکه قربان شکمت شد. قربانی یعنی از خود بکن بده به دیگران. مثل این که آدم پول را از این جیبش در می‌آورد و به آن یکی جیبش می‌گذارد و می‌گوید در راه خدا انفاق کردم. دنیا اخلاقش این چنین است، اگر به کسی هم کمک میکند، فندق میدهد که گردو برگردد و علف میدهد که شیر بدوشد، دانه میدهد که تخم مرغ بردارد. جوانان عزیز این بحثها را یاد بگیرید فردا هر کجای دنیا رفتید با هر پروفسوری صحبت کردید می‌توانید بگویید: اسلام در هرمسئله دهها و صدها امتیاز بر همه دین‌ها و مکتبها دارد. اخلاق مرز و فرقه نمی‌شناسد و حتی می‌گوید خودت را له کن.
د) اخلاق بالاتر از محاسبات است: ما گاهی سبک و سنگین می‌کنیم، او عیادت من آمد، من هم عیادت او بروم. یعنی خرده حسابها را تسویه می‌کنیم. برویم فاتحه مادرش چون او آمد فاتحه عمه ما. ول کن بابا، پدر ما مرد نیامد تسلیت بگوید، حال که عموی او مرده ما هم نمی‌رویم. بده بستانها اخلاق نیست. چون او خودکار داده شما هم خودکار می‌دهی، خیر اخلاق این است که اگر او هم نداده شما خودکار بده، و اگر او هم فحش داد شما سلام کن. اخلاق یعنی پاتک و هجمه اخلاقی. در قرآن آمده: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَهٌ» (حشر/9). در اسلام یک بحثی داریم به نام «ایثار». حساب میکند خودش نیاز دارد (ولی باز هم می‌بخشد). یک ضرب المثلی است که: چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است؛ این دروغ است چون معنای این ضرب المثل یعنی این که ایثار نکن. البته در بعضی از جاها اولویت‌هایی داریم که مثلا: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): «لَا صَدَقَهَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاجٌ» (من‌لایحضره‌الفقیه/ج2/ص68) اگر رحم وخویشاوند محتاج است به دیگران نده. اولویت‌هایی در اسلام است، ولی همه جا نیست. یکجا با اینکه خودت هم گرسنه‌ای ولی بده به دیگران و ایثار کن. ما معمولاً می‌گوییم اول خودت بعد دیگران. در حالی که ایثار یعنی: اول دیگران بعد خودت.
ه) اخلاق اسلامی بالاتر از حقوق متقابل است: (همه وزرای امور خارجه در فرودگاه وقتی مصاحبه می‌شوند، یک کلمه را می‌گویند: در روند تکاملی تاریخ، ان شاءالله حقوق متقابل رو به بهبودی و رو به رشد برود. ) حقوق متقابل که اخلاق نیست. حقوق متقابل حرف راسل است. او می‌گوید: «گاو مردم را ندزدی برای اینکه گاو تو را می‌دزدند. » این که اخلاق نیست مثل اینکه انسان برود داخل صف، می‌گوید اگر صف را رعایت نکنم، اعتراض می‌کنند. اگر از ترس رفتی تو صف و نوبت را رعایت کردی، این اخلاق نیست. خوب شدن از ترس است، گرگ هم وقتی زنجیر شود خوب است. اخلاق آن است که تصمیم بگیری، حتی اگر پلیس هم نبود برای چراغ قرمز ایست کنی و اگر از ترس پلیس باشد که هنر نیست. از چراغ قرمز رد شوم جریمه می‌شوم، گاو همسایه را بدزدم، چون گاوم را می‌دزدند؛ این اخلاق نیست این اخلاق راسل است و برای خودش خوب است. اسلام می‌گوید: اخلاق نه یعنی حقوق متقابل نیست بلکه اخلاق کمال است، احترام به مردم کمال است، معامله که نیست.
و) اخلاق اسلامی بالاتر از انسانیت است: اسلام حتی درباره حیوانات هم حقوق قائل است. حضرت(ع) دید یکی بار روی حیوان گذاشته و ایستاده حرف می‌زند، فرمود: «صاحب این حیوان خودش را برای قیامت آماده کند، چرا حیوان را زیر بار نگه داشته است.» حتی حق نداری روی حیوان بنشینی و صحبت کنی. اگر روی حیوان نشسته و به راهی می‌روید حیوان رفت به طرف آب و سبزی حق جلوگیری و مانع شدن ندارید. اگر شب است حق نداری پرنده را بگیری. اگر بال پرنده‌ای بریده شده باشد اگر گرفتی نامردی. (شکار پرنده بی بال نامردی است). حیوان را روبروی حیوان حق نداری ذبح کنی، به همین مقدار که شعور دارد غصه می‌خورد. حیوان تشنه را سر نبرید. اگر روی هوا و هوس شکار کردی، گوشت آن حرام است، شکار حلال است اگر واقعا به قصد گوشت باشد و الا من دلم می‌خواهد ببینم تفنگ سالم است، مگر اینجا باید تمرین کنی؟ بگذار با چیز دیگری تمرین کن. موجودات مقدس هستند. اگر ما اخلاق داشته باشیم، اداره‌ای به نام سازمان محیط زیست نمی‌خواهیم، چون باید بدانیم هستی در دست ما امانت است، و به آن نباید خیانت کنیم. آب دهان در آب نهر انداختن چرا؟ و چرا ادرار در آب نهر؟ و فاضلاب در رودخانه ریختن به چه دلیل؟ این برای آن است که ما همه هستی را به مسخره گرفته‌ایم.
4- تأکید علی(ع) بر حقوق حیوانات
حدیث: قَالَ امیرالمؤمنین(ع): «فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ» (نهج‌البلاغه/خطبه167) شما مسئولید حتی از قطعات زمین و چهارپایان. این جنگل امانت است اداره جنگلبانی نمی‌خواهیم. مردم مسلمان هستند و باید بدانند که نباید خیانت در امانت کنند، حرام است. ما هر چه دینداریمان کم می‌شود، سازمان درست می‌شود. نیمی از سازمانهای مملکت ما مثل سازمان زندانها و… به دلیل ضعف دینداریمان است و همین سازمان نهضت سوادآموزی که اگر مسأله تکبر نبود شکل نمی‌گرفت. میدانید که نهضت سواد آموزی در سال چقدر خرج دارد؟ سالی 25میلیارد تومان ما خرج تکبر می‌دهیم. اخلاق مردم فاسد است، چون در همه خانه‌ها با سواد هست، یا عروس یا پسر یا داماد باسواد است، ولی همسر بی سواد در خانه تکبر دارد، و مادرشوهر نزد عروسش درس نمی‌خواند، من نزد عروس درس بخوانم؟ چه حرفهایی. ما 25 میلیارد تومان خرج تکبر مادر شوهر می‌دهیم و گر نه انسان می‌تواند نزد پسرش و یا شوهرش درس بخواند، این دختر همسایه به نزد آن دختر همسایه درس بخواند. و الآن ما 25 میلیارد تومان خرج کنیم به خاطر تکبر. و این چقدر شغل می‌شود؟ و چند اتاق و چقدر بی خانه‌ها، خانه دار می‌شوند؟ و این تازه نهضت سوادآموزی است. برو سازمان زندانها و سازمانهای دیگر… بابا ما گیر اخلاق هستیم. الآن مشکل ما اشتغال است. می‌گویند جوانهای ما شغل ندارند. بابا میز نیست ولی کار که هست. همه میز می‌خواهند چون لیسانس گرفته میز می‌خواهد ولی نیست. میز نیست کار نیست پس ازدواج نمی‌کند پس به گناه گرفتار می‌شود و اینها به هم وصل است مشکلات در خود ماست. حضرت امام خمینی(ره) میفرماید: وقتی از داخل متحول شدی بیرون را هم متحول می‌کنی. سالم شدی، سالم می‌کنی. و اگر بد شدی بیرون هم بد می‌شود. اگر انسان از داخل خبیث شد، جامعه را هم به خباثت می‌کشد. پس اخلاق اسلامی فوق حقوق انسانی و حقوق متقابل است. زنده باد اسلام و ما باید کیف کنیم که مسلمانیم. راسل که در دنیا فیلسوف خیلی مهم است تازه وقتی این همه عقب و جلو رفته و خودش را کشته به این نتیجه رسیده که اخلاق یعنی گاو مردم را ندزد که گاو تو را می‌دزدند. (چقدر حرف پوک است. دندانش نگیر که دندانت می‌گیرند.) یکی از اولیاء خدا به یکی گفت: حالت چطور است؟ گفت: داشته باشیم می‌خوریم و نداشته باشیم صبر می‌کنیم. او فرمود: سگهای محله ما هم همین طور هستند. این که هنر نیست، هنر این است که داشته باشی یک مقدار بخوری و بقیه را بدهی به آنها که ندارند. اگر هم نداشته باشی کار کنی تا پیدا کنی. این که اخلاق نیست که داشته باشم می‌خورم نداشته باشم صبر می‌کنم. لذا گفت: سگهای محله ما هم همین طور هستند.
ز) اخلاق اسلامی فوق خوشایند این و آن است: مثلاً یکی یک کاری کرده، می‌گویند: نخند، به او بر می‌خورد و ناراحت می‌شود. چون می‌ترسم ناراحت شود خود را نگه می‌دارم و نمی‌خندم؛ این اخلاق اسلامی نیست. نمی‌گویم بد است. ولی می‌خواهیم بگوییم اخلاق اسلامی بالاتر از این است. کار بد، بد است گرچه طرف نفهمد. من این قصه را قبلاً گفته‌ام یک بار دیگر هم بگویم.
5- روایتی از پیامبر(ص)
یک نابینایی وارد به جلسه‌ای شد که پیامبر(ص) و دیگران هم بودند و برای ارشاد و هدایت مردم گفتگوهایی در جریان بود، نابینا نمی‌دانست چه کسانی در جلسه هستند لذا بلند بلند شروع به صحبت کرد. یکی در آن جلسه عبوس شد و روی ترش کرد که این آمده چه کار کند؟ سؤال من این است آیا برای نابینا بخندی یا عبوس کنی فرق میکند؟ آیا می‌فهمد؟ اما در قرآن سوره‌ای داریم به نام «عبس» ده آیه دارد که میفرماید: «عَبَسَ وَ تَوَلَّى أَنْ جاءَهُ الْأَعْمى» (عبس/2-1) عبوس کردی از این که یک نابینا آمد؟ « وَ ما یُدْریکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى» (عبس/3) تو چه حقی داشتی که عبوس کنی؟ شاید این انسان وارسته‌ای باشد. قرآن با ده آیه به رگبار بسته کسی را که برای یک نابینا عبوس کرده. معلوم می‌شود اخلاق به این کار ندارد که دید و فهمید و بدش آمد، اخلاق خوب خوب است گرچه او نفهمد.
یکی گفت ما مریضی داشتیم دو جعبه گز برای او بردیم بیمارستان عصر جمعه بود و اطراف او شلوغ دو جعبه گز را گذاشتیم بعد با خود گفتیم: عجب ما دو جعبه گز بردیم و او نفهمید. ما اخلاقی را می‌خواهیم که او بفهمد. اما اخلاق، اخلاق است گرچه کسی نفهمد.
وارد منزل مردم شدی کسی هم نیست، و دوربین مخفی هم نیست بگو این کار را نمی‌کنم. مکارم: یعنی کرامت. اخلاقی که از ترس دوربین مخفی و نمره انضباط باشد ارزش ندارد. مثل بچه‌هایی که از ترس نمره درس می‌خوانند، و او حجاب دارد از ترس اینکه به او نگویند: چرا بی حجاب هستی؟ اینها ارزش ندارد.
6- اخلاق اسلامی بر ارزشهای واقعی توجه دارد نه اعتباری
دعایی که امسال می‌خواهیم شرح بدهیم، «مکارم الاخلاق» است نه «محاسن الاخلاق». پس «مکارم» یعنی ارزشهای واقعی نه ارزشهای قراردادی و نه ارزشهای وحشتی نه ارزشهای طمعی. احترام می‌گذارد، ولی برای پول. احترام به پول ارزش ندارد بلکه باید بگوید: احترام گذاشتم برای اینکه سن و سواد بیشتر و سید و پیرزن و پیرمرد و تخصص بیشتر و انقلابی‌تر و با تقواتر و ابتکار دارد… و بالاخره یک کمالی دارد که من احترامش می‌کنم نه اینکه چون پول دارد. پول مگر ارزش است. پس شما برو مقابل معدن طلا سلام کن، چون از همه طلاها، طلایش بیشتر است، و در مقابل بانک مرکزی زیارتنامه بخوان: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یا بانک مرکزی أَشْهَدُ أَنَّک». پس مکارم یعنی ارزش واقعی نه ارزش دلاری و ریالی. افرادی وزنه برداری می‌کردند و دنبال داور می‌گشتند، پیامبر(ص) عبور می‌کرد او را به عنوان داور پذیرفتند و حضرت قبول فرمودند، و بعد از وزنه برداری فرمودند: «که هر کدام از شما به هنگام غضب توانست خود را نگه دارد او قهرمان است.» پس حضرت مسیر را عوض کرد که در حقیقت اخلاق واقعی این است، و الا وزنه برداری که عیب ندارد ولی تمام کمال در آن نیست. کمال شما که وزنه برداری این استکه اگر عصبانی هم شدی بتوانی خودت را نگه داری. اگر ماشینی که می‌رود با زنجیر او را نگه داشتی برای شما کفی هم می‌زنند ولی اگر وقت هیجان خود را نگه داشتی خیلی مهم است، چون میفرماید: «وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى» (نازعات/40) (و او که نفس را از هوا و هوس بازمی دارد).
ج) اخلاق اسلامی فوق نژاد و زبان است: یک ترک و کرد با هم دعوا می‌کنند، یا عرب و عجم با هم دعوا می‌کنند، یا آخوند و کت و شلواری با هم دعوا می‌کنند، یا محله بالا و پایین با هم دعوا می‌کنند، اگر شما از هم زبان و هم لباس و هم محله‌ای حمایت کردی، نگو: کمکش کردم. بسیار کار غلطی کردی، کمکش کردی خوب بود یا بد بود؟ اخلاق کار به سن و نژاد و تاریخ ندارد. آقا پدر در پدران ما چنین بوده‌اند، خوب بوده که بوده. اخلاق این نیست که هر چه پدران ما کرده‌اند خوب بوده، همه آثار باستانی که خوب نیست بعضی از آنها هم کار غلطی بوده.
7- دشمنی و عداوت و خودخواهی و کبر از اخلاق جهنمی‌هاست
ط) اخلاق اسلامی برای این دنیا نیست: کمال، کمال است هم در دنیا و هم در آخرت. و لذا قرآن میفرماید: «لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاماً» (واقعه/26-25) در بهشت هم حرف یاوه و گناه نیست، هرچه هست حرفهایی برخواسته از محبت و درود است. بر عکس در جهنم، این می‌گوید: مرگ بر تو. آن هم می‌گوید: مرگ بر تو. قرآن در وصف جهنمی‌ها میفرماید: «کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّهٌ لَعَنَتْ أُخْتَها» (اعراف/38) هر زمان گروهی به جهنم وارد می‌شود دیگران را لعنت میکند. پس اگر در جامعه ما در محیط کارخانه و اداره و خانه و شهری اگر به همدیگر لعنت کرده (دشنام داده ودشمنی کردند)، این جامعه جهنمی است و اگر از همدیگر پشتیبانی کردند بهشتی است. مسجدها و حتی حوزه‌های علمیه و دانشگاههای آزاد، دولتی و پیام نور، اگر همدیگر را حمایت و کمک کردند نظام آنها بهشتی است و اگر رقابت و چشم و هم چشمی است و همدیگر را نمی‌خواهند (جامعه جهنمی است). یعنی بنده وقتی آدم خوبی هستم که اگر دیدم مسجد من شلوغ شده و دیدم که از مسجدهای دیگر آمده‌اند مسجد من، ناراحت شوم و غصه بخورم که چرا این چنین شده و مسجدهای دیگر خلوت شده و نماز درآنها نمی‌خوانند. اما اگر کیف کردم که از مساجد دیگر می‌آیند پشت سر من نماز می‌خوانند این خودخواهی است. اخلاق کاری به زن و مرد و به شهری و روستایی و تحصیل کرده و بی سواد ندارد. فردی می‌گفت: از شخص حمالی که از روستایی آمده بود خواستم که دو تا فرش را برای من جابجا کند. او گفت: من از صبح تا حالا ده تا فرش جابجا کرده و درآمدم خوب بوده است. اما این همکار من است که نمی‌شناسمش ولی میدانم از صبح تا حالا کسی بهش کار نداده فرشها را بده به ایشان. این را می‌گویند: اخلاق. اخلاقی که برای امتحان باشد، اخلاق نیست، وارد خانه می‌شود دیپلم دارد چنان می‌زند به گوش برادر راهنمایی‌اش. این جوان است و این هم امریکا است، گوشت و پوست آمریکا که بد نیست، خصلت او که بزرگ منشی است بد است، چون رگ امریکا در بدن این جوان است. آمریکا می‌خواهد کشورهای دیگر را استثمار کند و این هم برادر سیزده ساله را. استثمار، استثمار است.
8- عظمت اخلاق اسلامی
امسال ماه رمضان بنا داریم سر سفره امام سجاد(ع) بنشینیم و غصه بخوریم که چقدر ما پرت هستیم وچند قرن از راسلها و اینشتینها ما از نظر اخلاق اسلامی جلو هستیم (چه دوره‌هایی داشتیم و از آن غافل بودیم. برگردیم و آن را بوسیم، و به اسلام عشق بورزیم که کسانی دیگر چیزی ندارند). امام رضا(ع) فرمود: «به شرق یا به غرب بروید حکمتی بالاتر از آنچه ما می‌گوییم نیست.» و حضرت امام خمینی(ره) همیشه می‌فرمود: «اسلام عزیز. و اسلام به قدری عزیز است که امام حسین(ع) زیر سم اسبها تکه تکه می‌شود که اسلام بماند.» ما اسلام را نشناخته‌ایم، برنامه ریزی باید به شکلی باشد که نزدیک افطار سرسفره امام سجاد(ع) بنشینیم. خلاصه مطلب این که ده امتیاز در این جلسه برای اخلاق اسلامی بر اخلاق شرق و غرب گفته شد.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»