موضوع بحث: نماز، رکوع و سجود-1
تاریخ پخش: 73/11/29
بسم الله الرحمن الرحیم
الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی
امسال ماه رمضان بحث ما درباره‌ی عبادت بود. امروز که در آستانه‌ی شب قدر هستیم و بیننده‌ها بحث را می‌بیینند، بحث ما درباره‌ی رکوع و سجود است. راجع به رکوع و سجود مطالبی هست که برایتان می‌گویم.
1- رکوع
در قرآن درباره‌ی رکوع آیات زیادی داریم. مسأله رکوع مربوط به اسلام نیست. حتی قبل از اسلام هم خداوند به ابراهیم می‌گوید: ابراهیم بلند شو و مسجدالحرام را تمیز کن. چون کسانی می‌خواهند به مسجد بیایند و رکوع کنند. یعنی به احترام رکوع افراد پیغمر اولوالعزم مسجد را تطهیر می‌کند. «طَهِّرا بَیْتِی» (بقره/125) خانه من را پاک کنید. برای اینکه افرادی می‌آیند که اهل رکوع و سجود هستند. راجع به یاران پیغمبر داریم «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً»(فتح/29) کسانی که با پیغمبر هستند، اهل رکوع و سجود هستند. در تعریف رزمنده‌ها می‌گوید: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ»(توبه/112) رزمنده‌ها اهل رکوع هستند. «وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ»(ص/24) پس در قرآن آیاتی برای رکوع داریم.
2- اهمیت و آثار رکوع
امام صادق(ع) فرمود: «ثَلَاثَهٌ إِنْ یَعْلَمْهُنَّ الْمُؤْمِنُ کَانَتْ زِیَادَهً فِی عُمُرِهِ وَ بَقَاءَ النِّعْمَهِ عَلَیْهِ فَقُلْتُ وَ مَا هُنَّ قَالَ تَطْوِیلُهُ فِی رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ فِی صَلَاتِه»(کافی، ج4، ص49). رکوع طولانی عمر را زیاد می‌کند. امام باقر(ع) فرمود: «مَنْ أَتَمَّ رُکُوعَهُ لَمْ یَدْخُلْهُ وَحْشَهُ الْقَبْرِ»(بحارالأنوار، ج6، ص244) کسی که رکوعش را درست انجام دهد، وحشت قبر نخواهد داشت. در آثار رکوع داریم که رکوع بینی شیطان را به خاک می‌مالد. روایتی داریم که خداوند می‌فرماید: «یَا مَلَائِکَتِی أَ مَا تَرَوْنَ کَیْفَ تَوَاضَعَ لِجَلَالِ عَظَمَتِی أُشْهِدُکُمْ لَأُعَظِّمَنَّهُ فِی دَارِ کِبْرِیَائِی وَ جَلَالِی»(تفسیرالإمام‌العسکری، ص522) ای فرشته‌ها نگاه کنید و ببینید که ایشان چه رکوع باحالی دارد. ای فرشته‌ها شما را گواه می‌گیرم که من به این فرد به خاطر این رکوع‌ها عظمت خواهم داد.
رکوع شکری است که انسان در برابر خدا انجام می‌دهد. آثار رکوع: 1- رکوع خوب باعث می‌شود که خداوند به انسان افتخار کند. 2- وحشت قبر از انسان برطرف می‌شود 3- عمر را زیاد می‌کند.
3- آداب رکوع
وقتی این آیه نازل شد: «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیمِ»(واقعه/74) پیغمبر فرمود: این را در رکوع قرار دهید، فلذا در رکوع می‌گوییم: «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» ادب رکوع این است که وقتی شما می‌خواهید رکوع انجام دهید، قبل از رکوع دست‌هایتان را بالا ببرید. امام باقر(ع) فرمود: «مُدَّ عُنُقَکَ وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ بَیْنَ قَدَمَیْک»(کافی، ج3، ص319) در رکوع خم نشوید. کمر را صاف کنید. کمر صاف و گردن کشیده باشد که اگر قطره‌ای آب بر روی کمر افتاد این طرف و آن طرف نرود و صاف بایستد. در کتاب اسرار الصلوه نوشته شده است، معنای این نوع رکوع این است که خدایا حاضر هستم گردنم را در راه تو بدهم. در رکوع داریم «إِذَا رَکَعَ جَنَّحَ بِیَدَیْهِ»(کافی، ج3، ص320) امام رضا(ع) وقتی رکوع می‌کرد دستها و انگشت‌هایش باز بود. امام باقر(ع) فرمود: «فَإِذَا رَکَعْتَ فَصُفَّ فِی رُکُوعِکَ بَیْنَ قَدَمَیْکَ تَجْعَلُ بَیْنَهُمَا قَدْرَ شِبْرٍ»(کافی، ج3، ص334) در رکوع نگاه بین دو پا باشد و پاها از هم باز باشد. در رکوع سفارش شده است که صلوات هم بفرستید. حتی اگر ذکر را سه بار بگویید بهتر است. آداب رکوع: 1- کمر صاف باشد. 2- زانو خم نباشد. 3- دستها روی زانو باشد. 4- انگشتها باز باشد. 5- بین دو پا یک وجب فاصله باشد. 6- نگاه پایین باشد. 7- در رکوع به صلوات نیز سفارش شده است. 8- ذکر رکوع را سه بار بگویید. مسأله‌ی رکوع و سجود علامت عشق و تواضع است. در دنیا افراد وقتی به هم می‌رسند، برای احترام گردن کج می‌کنند و تعظیم می‌کنند. ما هم در برابر خدا تعظیم می‌کنیم. امام صادق(ع) می‌فرماید: «کَانَ عَلِیٌّ (ع) یَرْکَعُ فَیَسِیلُ عَرَقُهُ حَتَّى یَطَأَ فِی عَرَقِهِ مِنْ طُولِ قِیَامِهِ»(فلاح‌السائل، ص109) راجع به رکوع داریم که علی ابن ابی طالب آنقدر رکوع را طول می‌داد که «فَیَسِیلُ عَرَقُهُ» عرق از پایش جاری می‌شد. روایت داریم که پیغمبر نماز جماعت می‌خواند. حضرت علی نبود. جبرئیل گفت: بایست تا علی برسد. این هم اهمیت نماز جماعت را نشان می‌دهد و هم عظمت علی(ع) را به ما یاد آور می‌کند. امیرالمؤمنین در مورد ملائکه می‌فرماید: خداوند فرشته‌هایی دارد که دائماً در حال رکوع هستند و کمر راست نمی‌کنند.
4- سبک شمردن رکوع
پیغمبر اکرم(ص) در مسجد نشسته بودند. یک کسی وارد مسجد شد و شروع به نماز خواندن کرد. رکوع و سجودش را ناقص و شکسته خواند. پیغمبر نگاهی به رکوع و سجود آن مرد انداخت و فرمود: «نَقَرَ کَنَقْرِ الْغُرَابِ لَئِنْ مَاتَ هَذَا وَ هَکَذَا صَلَاتُهُ لَیَمُوتَنَّ عَلَى غَیْرِ دِینِی»(کافی، ج3، ص268) مثل کلاغ به زمین نوک زد. اگر این فرد با این مدل نماز بمیرد، به دین ما نیست. رکوع از ارکان است. اگر رکوع و سجود را فراموش کنی، چه عمدی و چه سهوی باشد، نماز باطل است. رکوع رکن است. قیام متصل به رکوع هم رکن است.
از علی ابن ابیطالب خاطره‌ای هست که شیعه و سنی هم آن را نقل کرده‌اند. علی ابن ابیطالب مشغول نماز بود. فقیری در مسجد آمد و به پیغمبر گفت: مردم من فقیر هستم. بی بضاعت هستم. به من کمک کنید. همه نگاه کردند. به ما گفته‌اند: «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ»(ضحى/10) اگر کسی سؤال کرد به او بدهید. حتی داریم که بگویید: شاید دروغ می‌گوید. حدیث داریم که خدا کند فقرا دروغ بگویند. دروغ فقرا است که ما را نجات می‌دهد. خیلی چانه نزنید. ده تومان، پنجاه تومان کاری نمی‌کند. آن کس که می‌گوید: فقیر باید شرعی باشد، زکات است. برای زکات باید فقیر شرعی باشد. برای صدقات لازم نیست که فقیر شرعی باشد. این فقیر به مسجد آمد. اما هیچ کس به او کمک نکرد. این فقیر دست به دعا برداشت و گفت: خدایا شاهد باش. من به مسجد پیغمبر آمدم و استمداد کردم اما احدی به من کمک نکرد. علی بن ابیطالب در حال رکوع بود. اشاره کرد و آمد انگشتر را گرفت. بعد آیه نازل شد «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(مائده/55) این آیه که نازل شد، پیغمبر فرمود: به مسجد بروید و ببینید چه خبر است؟ چه کسی در رکوع به فقیر کمک کرده است. بعد از آن خیلی‌ها از روی چشم و هم چشمی در حال رکوع انگشتر و چیزهای دیگر خود را به فقیر دادند. اما آیه‌ای نازل نشد. خوب است که گل خودش بشکفد. با فوت کردن گل شکفته نمی‌شود. «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» این ولایت مطلقه است.
5- معنای ولایت
گاهی وقتها می‌گویند: پدر ولی بچه است اما ولی بچه حق این را ندارد که به بچه کتک بزند. می‌گویند: ایشان والی شهر است. والی شهر است یعنی ولایت شهر را دارد. اما اینطور نیست که هر کاری خواست در شهر انجام بدهد. این ولایت یک ولایت مطلق است. خداوند از هر جهت ولی شما است. خدا می‌تواند همه‌ی کارها را بکند. رسول خدا هم می‌تواند. بعد می‌گوید: آن کسی که در رکوع انگشتر داد هم همینطور است. از این آیه معلوم می‌شود که ولایت امیرالمؤمنین یک ولایت کلی است. ولایت همه جانبه است.
راجع به رکوع داریم که رکوع به اندازه یک سوم نماز ارزش دارد. امام صادق(ع) فرمود: «فِی الرُّکُوعِ أَدَبٌ وَ فِی السُّجُودِ قُرْبٌ»(مصباح‌الشریعه، ص89) رکوع ادب است و سجده قرب است.
راجع به سجده هم سخنان زیادی داریم. رکوع مخصوص نماز است اما سجده مخصوص نماز نیست. (مثل سجده شکر) اهرم قرب به خدا سجده است. اما من معذور هستم که آیه‌اش را بخوانم. چون اگر آیه را بخوانم همه باید سجده کنند. اما ترجمه‌‌اش این است: هر کس که می‌خواهد به خدا نزدیک شود، سجده کند. سجده کنید تا به خدا قرب پیدا کنید. داریم که بهترین حالات بنده با خدا موقعی است که سجده کند.
6- سیمای بنده
قرآن وقتی افراد خوب تاریخ را بیان می‌کند. می‌فرماید: در تاریخ آدم‌هایی بودند که «إِذا تُتْلى عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا»(مریم/58) وقتی آیات خدا را برای آنها تلاوت می‌کردیم، سجده می‌کردند و گریه می‌کردند. «عِبادُ الرَّحْمن»(فرقان/63) سیمای بنده‌ی خوب این است. «یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً»(فرقان/64) کسانی که تا صبح سجده می‌کنند. سجده هم از ارکان است. روایات داریم که اگر مؤمن کارش را خوب انجام دهد، اجرش بیشتر می‌شود. پرسیدند: یعنی چه؟ فرمود: رکوع و سجود را انجام دهید.
7- اسرار سجده
دو سجده وجود دارد که رمز است. در نماز دو بار سجده می‌کنیم. سجده اول یعنی خدایا من مواد غذایی داخل خاک بودم که از طریقه ریشه درخت‌ها ساقه و میوه شدم. آن ساقه گندم شد و بعد هم به نطفه تبدیل شد. من از آن نطفه به وجود آمدم. پس اصل ما نطفه بود. نطفه همان میوه بود. میوه همان خاک بود. پس اولین رمز سجده این است که ما خاک بودیم. بعد از سجده‌ی اول می‌نشینم. یعنی از خاک بلند شدیم و دوباره در دنیا‌ی زنده هستیم. سجده دوم یعنی می‌میریم و دوباره وارد خاک می‌شویم. سر از سجده دوم برمی داریم. یعنی روز قیامت دوباره از خاک بلند می‌شویم. پس این سجده کدام است. سجده‌ی ما زندگی ما است. «وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمیتُکُمْ ثُمَّ یُحْییکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(بقره/28) از خاک به این دنیا آمدیم. دوباره در قبر وارد خاک می‌شویم. دوباره زنده می‌شویم. سجده هماهنگی با همه‌ی موجودات است. «وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً»(رعد/15). قرآن می‌گوید: کل هستی در حال سجده است. اما هر کدام یک نوع هستند. چمن پیاده می‌رود. سرو سواره می‌رود. هرکسی در مسیر خودش در حال عبودیت است.
از امام رضا(ع) داریم «أَنَّ الْعِبَادَهَ الْعُظْمَى إِنَّمَا هِیَ الرُّکُوعُ وَ السُّجُودُ»(عیون‌أخبارالرضا، ج2، ص103). اوج عبادت رکوع و سجود است. یعنی قله‌ی عبادت رکوع و سجود است. پیامبر(ص) می‌فرماید: «مَنْ سَجَدَ سَجْدَهً حُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِیئَهٌ وَ رُفِعَ لَهُ بِهَا دَرَجَهٌ»(ثواب‌الأعمال، ص34)
8- برکات سجده
برکات سجده را می‌گوییم: 1- با یک سجده‌ی با توجه «حُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِیئَهٌ» گناهان بخشیده می‌شود. 2- «وَ رُفِعَ لَهُ بِهَا دَرَجَهٌ» درجه بالا می‌رود. 3- مباهات خداوند به او بیشتر می‌شود. رسول اکرم(ص) فرمود: «إِنَّ الْأَرْضَ الَّتِی یَسْجُدُ عَلَیْهَا الْمُؤْمِنُ یُضِی‌ءُ نُورُهَا إِلَى السَّمَاءِ»(مستدرک‌الوسائل، ج4، ص485) وقتی بر روی زمین سجده می‌کنیم، نور آن به آسمان می‌رود. 4- سجده گاه منور می‌شود. پیغمبر فرمود: اباذر آن منطقه‌ای که در آن عبادت می‌کنی، در روز قیامت شهادت می‌دهد. 5- سجده گواه قیامت است. امیرالمؤمنین فرمود: اگر بدانید که در حال سجده چگونه رحمت خدا را دریافت می‌کنید، سر از سجده بر نمی‌داشتید. امام رضا(ع) فرمود: «إِذَا نَامَ الْعَبْدُ وَ هُوَ سَاجِدٌ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى عَبْدِی قَبَضْتُ رُوحَهُ وَ هُوَ فِی طَاعَتِی»(عیون‌أخبارالرضا، ج2، ص8) اگر انسان در حال سجده خوابش ببرد، خداوند به فرشته‌ها می‌گوید: نگاه کنید «قَبَضْتُ رُوحَهُ وَ هُوَ فِی طَاعَتِی» این فرد در سجده خوابش برده است. امیرالمؤمنین در سجده ضربت خورد. وقتی ضربت خورد، فرمود: «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَهِ»(خصائص‌الأئمه، ص63) من فوز را در قرآن و معجم دیدم. نوزده کمال است که خدا به اینها فوز می‌گوید.
9- کمالات علی(ع)
علی ابن ابیطالب هفتاد کمال دارد که روی کره زمین، هیچ احدی هیچ کدام از اینها را ندارد. شهادت حضرت علی(ع) مهم بود. تنها امامی که در سجده شهید شد حضرت علی(ع) بود. در جنگ خندق عمرو بن عبدود یک ضربتی به سر مبارک امیرالمومنین زد. از سر مبارک حضرت خون آمد. پیغمبر تا سر خونی علی را دید منقلب شد و فرمود: یا علی این چیزی نیست. یک بار دیگر هم سر تو خونی خواهد شد.
سی سال قبل از شهادت، امیرالمؤمنین پرسید: یا رسول الله! بهترین کار در ماه رمضان چیست؟ وقتی پیامبر جواب او را داد، امیرالمؤمنین نشست و رسول خدا گریه کرد و منقلب شد. گفتند: یا رسول الله! علی که چیزی نگفت. شما از ماه رمضان گفتید و این گریه ندارد. رسول الله فرمود: در همین ماه رمضان، علی شهید می‌شود. امیر المؤمنین در شب جمعه شهید شد. روایت داریم کسی که شب جمعه تا قبل از ظهر شهید شود، چه امتیازی دارد. دشمنان علی گفته‌اند: ضربتی که علی خورد به خاطر این بود که عادل بود.
حضرت علی گفت: حسن جان من دارم می‌روم. «فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَهً بِضَرْبَهٍ»(نهج‌البلاغه، نامه 47) یعنی ابن ملجم یک ضربت زده است. شما هم یک ضربه بزنید. گفت: حسن جان من می‌روم. در چهار گوشه و در چهار منطقه برای من قبر درست کن که دشمنان نفهمند قبر من کجا است. اگر بفهمند من را از قبر بیرون می‌آورند. روایت داریم که معاویه در قنوت نمازش به علی لعنت می‌کرد. بخشنامه کرد که همه خطیب‌ها به علی لعنت کنند. دل انسان می‌سوزد که صد سال قبر علی(ع) مخفی بود. حضرت امام که از دنیا رفت تا روز چهلم مرقدش را ساختند، ولی قبر علی ابن ابیطالب چهل سال پنهان بود.
علامه امینی صاحب الغدیر پشت حرم می‌ایستاد و گریه می‌کرد. گفتند: تنها روحانی پیرمردی که از همه بیشتر گریه می‌کند، علامه امینی است. وقتی به حرم می‌آمد، می‌گفت: السلام علیک یا مظلوم! مظلومتر از علی کسی نبود.
خدایا به آبروی سجده‌های علی(ع) به ما معرفت سجده و عبادت، خودسازی، جهاد و تلاش را عنایت بفرما. خدایا به ما توفیق کمک به محرومان، فقرا را عطا بفرما.
«والسلام علیکم و الرحمه الله و برکاته»