معنویات در کنار مادیات
امور هستی دو بعد مادی و معنوی دارند. در فرهنگ اسلام برای بسیاری از امور مادّی، مشابه معنوی نیز وجود دارد. برای مثال:
الف) خوراک مادّی: «کلُوا مِنَ الطَّیباتِ»[1] از غذاهای پاکیزه بخورید.
خوراک معنوی: «فَلْینْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ»[2] انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد!
که امام باقر علیه‌السلام در تفسیر این آیه میفرمایند: «الی علمه»[3] یعنی، ببیند چه میآموزد.
ب) لباس مادّی: «سَرابِیلَ تَقِیکمُ»[4] برای شما پیراهن‌هایی آفریده، که شما را از گرما (و سرما) حفظ می‌کند. و یا می‌فرماید: «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیکمْ لِبَاسًا یوَارِی سَوْآتِکمْ وَرِیشًا»[5] ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستادیم که اندام شما را می‌پوشاند و مایه زینت شماست.
لباس معنوی: «وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِک خَیرٌ»[6] اما لباس پرهیزگاری بهتر است!
ج) زینت مادّی: «خُذُوا زِینَتَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ»[7] زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید!
زینت معنوی: «حَبَّبَ إِلَیکمُ الْإِیمانَ وَ زَینَهُ فِی قُلُوبِکمْ»[8] خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل‌هایتان زینت بخشیده است.
د) سفر مادّی: «وَ إِنْ کنْتُمْ عَلی سَفَرٍ»[9] و اگر در سفر بودید…
سفر معنوی: «إِنَّک کادِحٌ إِلی رَبِّک کدْحاً»[10] تو با تلاش و رنج بسوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد!
ه) رزق مادّی: «مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکمْ»[11] و به وسیله آن (باران)، میوه‌ها را پرورش داد، تا روزی شما باشد.
رزق معنوی: «و ارزقنی حج بیتک الحرام»[12] خدایا، زیارت خانه‌ی محترمت را نصیبم کن.
و) شیرینی مادّی: «حلاوه الدنیا»[13] شیرینی دنیا!
شیرینی معنوی: «حلاوه الایمان»[14]، شیرینی ایمان! «حلاوه ودک»[15] شیرینی محبتت!
ز) پاداش مادّی: «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»[16] باغ‌هایی که نهرها از زیر درختانش جاری است. که 27 بار در قرآن آمده است.
پاداش معنوی: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکبَرُ»[17] و (خشنودی و) رضای خدا، (از همه این‌ها) برتر است.
ح) پدر مادّی: «وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ» (بلد، 3) و قسم به پدر و فرزندش [ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل ذبیح]
پدر معنوی: «أنا و علی ابوا هذه الامه»[18] من و علی پدران این امت هستیم.
ط) هجرت مادّی: «وَ هاجَرُوا»[19] و [مؤمنانی] که از وطن هجرت گزیدند.
هجرت معنوی: «وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»[20] و از ناپاکی (بت و بت‌پرستان) به کلی دوری گزین.
ی) فضل مادی: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ»[21] و از فضل خدا روزی بطلبید.
فضل معنوی: «ذلِک فَضْلُ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَنْ یشاءُ»[22] این (مقام والاى رسالت و نبوّت بخشش) و فضل خداست که به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‌بخشد.
ک) تجارت مادی: «وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا»[23] خدا بیع و تجارت را حلال کرده، و ربا را حرام!
تجارت معنوی: «هَلْ أَدُلُّکمْ عَلی تِجارَهٍ تُنْجیکمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ، تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ»[24] آیا شما را بر تجارتی که از عذاب دردناک (قیامت) نجاتتان دهد، راهنمایی کنم؟ به خدا و رسولش ایمان آورید و با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد کنید.
ل) تولید مادی: «وَ اصْنَعِ الْفُلْک بِأَعْینِنا وَ وَحْینا»[25] و (اکنون) در حضور ما و طبق وحی ما، کشتی بساز!
تولید معنوی: در حدیث می‌خوانیم هر کس به مسجد برود به هشت کمال دست می‌یابد که یکی از آنها «أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً»[26] (علم به روز) است.
م) بیمه مادی: مانند بیمه حوادث و آتش‌سوزی و دفترچه‌های خدمات درمانی و تأمین اجتماعی و یا زکات که بیمه‌ای برای فقرا و مساکین و گروه‌های ضعیف جامعه است. «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکین»[27]
بیمه معنوی: «ما عِنْدَکُمْ ینْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باق»[28] آنچه نزد شماست همه نابود خواهد شد و آنچه نزد خداست (از ذخائر اعمال نیک و ثواب آخرت) باقی خواهد بود.
«کلِمَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی»[29] کلمه توحید حصن و حصار و دژ من است.
«وَلَایهُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی»[30] ولایت على علیه‌السّلام قلعۀ و پناهگاه امن من است، هر کسى داخل این پناهگاه شود از عذاب و خطرات محفوظ خواهد ماند.
ن) بخل مادی: مانند کسی که حاضر نیست از مال، علم و سایر نعمت‌هایی که خدا به او عطا کرده، در جایی که عقل و شرع آن را مطلوب می‌داند، انفاق کند.
بخل معنوی: «الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَام»[31] بخیل کسی است که در سلام کردن بخل می‌کند.
س) سرقت مادی: «وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا»[32] مرد و زن دزد را به جزاى کارى که انجام دادهاند دستشان را قطع کنید.
سرقت معنوی: امام باقر علیه‌السلام درباره کسانی که در نمازشان بسم الله الرحمن الرحیم نمی‌گفتند فرمود: «سَرَقُوا أَکرَمَ آیهٍ فِی کتَابِ اَللَّهِ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ»[33] کریم‌ترین آیه قرآن را سرقت کردند.
در قرآن مجید 115 مرتبه کلمه دنیا به کار رفته است و 115 مرتبه کلمه آخرت و این یک تصادف نیست. قرآن می‌فرماید: مؤمنین کسانی هستند که در دعای خود هم دنیا را می‌خواهند و هم آخرت را! «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَه»[34]
عوامل مادی و معنوی اقتصاد
برای پیشرفت اقتصاد نیز باید از عوامل مادی و معنوی در کنار هم استفاده کرد، قرآن از یک سو، ده‌ها بار از عوامل مادی رشد اقتصاد نظیر نور خورشید، نزول باران، وزش بادها، کوه‌ها، زمین، رودخانه‌ها، معادن، حیوانات، گیاهان و… نام برده است.
و از سوی دیگر بر عوامل معنوی تأکید کرده است.
گاهی می‌فرماید: استغفار و توبه کنید تا خداوند بهره نیکو به شما بدهد. «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یمَتِّعْکمْ مَتاعاً حَسَناً»[35]
گاهی می‌فرماید: استغفار و توبه کنید تا خداوند آب فراوان آسمان را بر شما نازل کند. «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یرْسِلِ السَّماءَ عَلَیکمْ مِدْرارا»[36]
گاهی می‌فرماید: اگر مردم بر راه حق استقامت کنند، خداوند از آب فراوان آنان را سیراب می‌کند. «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّریقَهِ لَأَسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقاً»[37]
گاهی می‌فرماید: از خداوند برای امنیت و رزق باید درخواست و دعا کرد. «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرات»[38]
گاهی خداوند (برای شما) قریهای را مثال میزند که امن و آرام بود، و روزیش از هر سو فراوان میرسید. «قَرْیهً کانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً یأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کلِّ مَکان»[39]
گاهی می‌فرماید: شما انفاق کنید، زیرا خداوند انفاق شما را رشد می‌دهد. «یرْبِی الصَّدَقاتِ»[40] و جای ان انفاق شما را پر می‌کند. «ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَهُوَ یخْلِفُه»[41]
گاهی می‌فرماید با ایمان و تقوا برکات از آسمان و زمین برای شما گشوده می‌شود. «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض»[42]
و گاهی اقامه کتاب آسمانی را زمینه‌ساز دریافت رزق و برکات مادی بیان می‌کند و می‌فرماید: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراهَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِم»[43] و اگر آنان، تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارشان بر آنها نازل شده [قرآن] برپا دارند، از آسمان و زمین، روزی خواهند خورد.
[1]. (مومنون، 51)
[2]. (عبس، 24)
[3]. (رجال کشی، ج4، ص3)
[4]. (نحل، 81)
[5]. (اعراف، 26)
[6]. (اعراف، 26)
[7]. (اعراف، 31)
[8].(حجرات، 7)
[9] . (بقره، 283)
[10] . (انشقاق، 6)
[11] . (بقره، 22)
[12] . (دعای ماه رمضان)
[13] . (نهجالبلاغه، حکمت 251)
[14] . (بحارالانوار، ج87، ص201)
[15] . (بحارالانوار، ج90، ص147)
[16] . (بقره، 25)
[17] . (توبه، 72)
[18] . (بحارالانوار، ج36، ص11)
[19] . (انفال، 72)
[20]. (مدّثر، 5)
[21]. (جمعه، 10)
[22]. (جمعه، 4)
[23]. (بقره، 275)
[24]. (صف، 10-11)
[25] . (هود، 37)
[26]. (من‌لایحضره‌الفقیه، ج1، ص237)
[27] . (توبه، 60)
[28]. (نحل، 96)
[29]. (بحارالانوار، ج49، ص126)
[30] . (بحارالانوار، ج39، ص246)
[31] . (تحف العقول، ص248)
[32] . (مائده، 38)
[33] . (البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص97)
[34] . (بقره، 201)
[35] . (هود، 3)
[36] . (هود، 52)
[37] . (جن، 16)
[38] . (بقره، 126)
[39] . (نحل، 112)
[40] . (بقره، 276)
[41] . (سبأ، 39)
[42] . (اعراف، 96)
[43] . (مائده، 66)