موضوع: تفسیر سوره قدر
تاریخ پخش: 75/11/09
بسم الله الرحمن الرحیم
«الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی»
بیننده‌ها بحث را در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان می‌بینند. در محضر مبارک فرهنگیان در جوار قبر علی ابن موسی الرضا هستیم. برنامه امسال ماه رمضان این بود که سوره های کوچک را تفسیر کنیم. به تفسیر سوره قدر رسیدیم. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْرِ لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (فجر/5-1) از مهربانی‌ها و بخشندگی‌ها و الطاف خداوند همین است که شب قدر را قرارداد. شب قدری که بهتر از هزارماه است. هزار ماه تقسیم بر دوازده هشتاد وسه سال می‌شود. یک شب به اندازه‌ی یک عمر طولانی و طبیعی است. شب قدر بهتر از هشتاد سال است.
1- شب قدر شب مبارک
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. ما از این آیه درسهایی می‌گیریم. 1- برای امور مقدس، زمان مقدس انتخاب کنید. و لذا بیشتر افراد سعی می‌کنند که زمان ازدواج خود را در شب‌های مقدس قرار دهند. چون ازدواج مقدس است می‌گویند: زمان آن هم مقدس باشد. شب قدر شب مبارکی است. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ» (دخان/3) قرآن مقدس است و در شب مقدسی هم نازل شد. مگر شب هم مقدس است؟ بله! «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» قرآن برای شب حساب جداگانه‌ای بازکرده است. آیاتی که راجع به شب در ذهنم بود، اینجا یادداشت کردم.
2- برخی آیات درباره شب و مناجات شب
«وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعینَ لَیْلَهً» (بقره/51) وقتی می‌خواهد به موسی کتاب آسمانی تورات را بدهد، می‌گوید: چهل شب مناجات کن. روز را نمی‌گوید. چون شب وقت مناجات است. «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» (ذاریات/18)2- استغفار و عذرخواهی از خدا سحر ارزش بیشتری دارد. «سُبْحانَ الَّذی أَسْرى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى» (اسراء/1) پیغمبر وقتی می‌خواهد به معراج برود، شب می‌رود. «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» (اسراء/79) تهجد و نماز شب برای شب است. قرآن خواندن همیشه ارزش دارد. ولی قرآن از آنهایی که شبها قرآن می‌خوانند، ستایش می‌کند. «أُمَّهٌ قائِمَهٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ» (آل‌عمران/113) می‌فرماید: «إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً» (مزمل/6) قرآن راجع به شب و مناجات شب، خیلی سفارش کرده است. برخلاف دنیای غرب و دنیای غافل که شب را برای عیاشی گذاشته اند، اسلام و اولیاء خدا شب را برای مناجات گذاشته اند.
3- معانی قدر و شب قدر
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» قدر سه معنا دارد؟ 1- قدر به معنای منزلت است. می‌گویند: قدر فلانی را بدان. یعنی منزلتش را بدان. حساب مقام او را داشته باش. 2- قدر به معنای مقام هست. 3- قدر به معنای اندازه گیری هم هست. عده‌ای می‌گویند: شب قدر شب اندازه گیری است. این درست است. اندازه گیری یعنی چه؟ در این هستی همه چیز یک اندازه‌ای دارد. «وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» (رعد/8) آیه قرآن است که می‌گوید: هرچیزی یک مقداری دارد. یعنی قطرات باران هم اندازه دارد. اینطور نیست که ابرها به هم می‌خورد و باران می‌آ ید. حساب و کتاب دارد. «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ» (الرحمن/5) خورشید و ماه حساب دارد. شما وقتی می‌گویی: فلان ثانیه سال تحویل می‌شود. یعنی حرکت زمین دور خودش و دور خورشید حساب دارد. اگر حساب نداشت، نمی‌گفتی: در فلان دقیقه سال تحویل می‌شود. «لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» (اعراف/34) دقیقه‌ی عمر حساب می‌شود. از امام پرسیدند: چرا بعضی مرده‌ها چشم باز و بعضی چشم بسته از دنیا می‌روند؟ فرمود: آن کسی که چشمش باز است، آنقدر عمر نداشته که چشمش را ببندد. آن کسی که چشمش بسته است، آنقدر عمر نداشته است که چشمش را باز کند. عمر حساب دارد. حالا ما بی خود ساعت جوانی‌مان را آتش می‌زنیم. عمر ارزش دارد.
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» (مومنون/18)، «وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» (رعد/8) امام زین العابدین می‌گوید: خدایا تو وزن نور را هم می‌دانی. یعنی اگر کار تو را در ترازو گذاشتند و گفتند: 10 گرم است. بعد از بیرون یک چراغ قوه روی کار تو بیاندازند، همین مقداری که نور به این می‌خورد، وزن آن زیادتر می‌شود. اما وزن نور را هیچ ترازویی نمی‌تواند بفهمد. امام زین العابدین می‌گوید: خدایا تو وزن نور را که به اجسام می‌افتد، می‌دانی. هرچیزی یک اندازه‌ای دارد. شب قدر یعنی شبی که اندازه گیری می‌شود. سرنوشت یک سال انسان امشب اندازه گیری می‌شود. چه کسی زنده خواهد بود. چه کسی بدبخت خواهدشد. چه کسی خوشبخت خواهد شد. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ»
4- زمان‌ها یکسان نیستند
درس دومی که از این آیه می‌گیریم این است که معلوم می‌شود زمان‌ها یکسان نیستند. می‌گوید: «لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» زمان‌ها یکسان نیستند. در قرآن می‌گوید: «إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ» (قمر/19) بعضی روزها نحس هستند. در آیه‌ی دیگر داریم که می‌گوید: «فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی أَیَّامٍ نَحِساتٍ» (فصلت/16) پس روز نحس داریم. روز مبارک هم داریم. باز از این معلوم می‌شود که زمان‌ها یکسان نیستند. از این معلوم می‌شود که بین رمضان و قرآن رابطه تنگاتنگ است. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» ما قرآن را در ماه رمضان و در شب قدر نازل کردیم. رمضان و قرآن یک رابطه تنگاتنگی دارند.
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ» بین «أَنْزَلْنا» با «نَزَّلْنا» تفاوت وجود دارد. «نَزَّلْنا» یعنی کم کم فرستادیم. «أَنْزَلْنا» یعنی یکباره فرستادیم. قرآن نمی‌گوید: «إِنَّا نَزَّلْنا» می‌گوید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» یعنی ما در شب قدر قرآن را یکباره بر قلب پیغمبر فرستادیم. بعد هم آیات را از اول روز بعثت تا پایان رسالت بر او نازل کردیم. یعنی در طول بیست و سه سال، آیات یکی یکی نازل شد. خدا بشقاب‌ها را یکی یکی تحویل داد. در قرآن هم «أَنْزَلْنا» داریم و هم «نَزَّلْنا» داریم. و لذا گاهی وقت‌ها که قرآن نازل می‌شد، پیغمبر پیش پیش می‌خواند. یعنی هنوز جبرئیل آیات را نخوانده بود، پیامبر آیات را می‌خواند. پس معلوم است که اطلاع داشت. مثلاً من می‌گویم: دل شکستن… شما می‌گویی: هنر نمی‌باشد. پس معلوم می‌شود که شما این شعر را بلد هستی. و لذا آیه نازل شد. «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى إِلَیْکَ وَحْیُهُ» (طه/114) پیغمبر عجله نکن. «فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» (قیامت/18) بگذار من بخوانم بعد تو بخوان. از اینکه قرآن به پیغمبر می‌گوید: عجله نکن. صبرکن آیه تمام شود، بعد بخوان. معلوم می‌شود که پیغمبر می‌دانست. تمام قرآن یکباره بر قلب پیغمبر نازل شد. بعد در مدت بیست و سه سال تدریجاً نازل شد. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
5- اهمیت دهه آخر ماه رمضان
ماه رمضان انسان مهمان خداست. ولی حساب شب قدر جداست. پیغمبر ما دهه‌ی آخر ماه رمضان رختخوابش را جمع می‌کرد و می‌گفت: این دهه نباید آدم بخوابد. پیامبر این ده شب را در مسجدالحرام می‌رفت و خیمه می‌زد. ده شب آنجا معتکف می‌شد. اعتکاف یعنی اینکه به مسجد می‌روند و بیرون نمی‌آیند. فقط یک سال نتوانست معتکف شود. آن هم بخاطر اینکه در ماه رمضان جنگ بدر شد. اما سال بعد دوتا ده روز معتکف شد. ده روز قضای سال قبل را به جا آورد. عروس‌ها و دامادهایی که دارند برای عروسی آماده می‌شوند، امشب، شب قدر است. نمی‌دانند که در آینده چه می‌شود. ما نمی‌دانیم که چه اتفاقی برایمان می‌افتد. اگر یک ورق سفید به ما می‌دادند و می‌گفتند: اسم کسانی را که پیش بینی می‌کنید امسال از دنیا می‌روند، بنویسید. هیچ کس اسم حاج احمد آقا را نمی‌نوشت. آدم نمی‌تواند به عمرش اطمینان کند.
6- شب قدر کدام شب است؟
شب قدر چه شبی است؟ شب قدر سه شب است. در این سه شب، شب نوزدهم به خاطر ضربت خوردن حضرت علی اهمیت دارد. اما اهمیت شب بیست و یکم بیشتر از شب نوزدهم است. اهمیت شب بیست و سوم هم از این دو شب بیشتر است. چرا معین نشده است؟ تا اگر کسی شب قدر را درک نکرد، غصه نخورد و اگر کسی درک کرد، مغرور نشود.
7- شب قدر سرنوشت سال مشخص می‌شود
درباره شب قدر داریم «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ» (دخان/4) «یُفْرَقُ» ما باید خودمان را به دعا بسپاریم. ما چیزی نیستیم. قهرمان ما به یک پوست خیار وصل است. اگر پایش را روی پوست خیار بگذارد و زمین بخورد، قطع نخاع می‌شود. علامه‌ی ما به این وصل است که یکباره حافظه خود را از دست بدهد. ما چیزی نیستیم. انسان در یک لحظه سقوط می‌کند. به امیرالمؤمنین گفتند: تو راحت مستقیم است؟ گفت: بله! تا الآن مستقیم است اما نمی‌دانم فردا چه می‌شود؟ در ماجرای جمل زبیر کشته شد. شمشیرش را به علی ابن ابیطالب دادند. امیرالمؤمنین شمشیر زبیر را نگاه کرد و گفت: ای شمشیر چقدر در راه خدا بر سر کفار فرود آمدی؟ تو شمشیر درخشانی هستی. چرا عاقبت اینطور شد؟ انسان نمی‌داند که چه می‌شود؟ حر در پنج دقیقه منقلب شد و ایمان آورد.
ساحران که با پول فرعون آمدند تا آبروی موسی را بریزند، تا معجزه موسی را دیدند ایمان آوردند. «فَأُلْقِیَ السَّحَرَهُ ساجِدینَ» (شعراء/46) همه به سجده افتادند و گفتند: «قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعالَمینَ رَبِّ مُوسى وَ هارُونَ» (اعراف/122-121) ما ایمان آوردیم. فرعون گفت: من شما را قطعه قطعه می‌کنم. گفتند: «فَاقْضِ» قضاوت کن. دستور بده که ما را تکه تکه کنند. «فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ» (طه/72) «أَنْتَ قاضٍ» قضاوت کن. ما دیگر دست بردار نیستیم. و لذا در تاریخ و تفسیر داریم که اینها شصت سال جزء کفار بودند. ساحر بودند و می‌خواستند آبروی موسی را بریزند. اما هنگام غروب همه جز شهدا شدند. چون ایمان آوردند، فرعون اینها را کشت.
کافری ساعت هشت صبح وارد مدینه شد. گفتند: چرا مدینه خلوت است؟ گفت: نمی‌دانم! گفتند: پیغمبر به جنگ احد رفته است. گفت: چرا! همانجا بزغاله‌ها و گوسفندانش را رها کرد و گفت: من می‌روم تا تحقیق کنم. به احد رفت. دید حق با اسلام است. نزد پیغمبر رفت و گفت: آقا من وارد مدینه شدم. دیدم مدینه خلوت است. احوالت را پرسیدم. ماجرای جنگ را شنیدم. آمدم و بررسی کردم. دیدم حق با تو است. می‌خواهم مسلمان شوم. ساعت نه اسلام آورد و ساعت ده شهید شد. اصلاً ایشان نرسید که دو رکعت نماز بخواند. چون بعد از آفتاب مسلمان شد و قبل از شب شهید شد. در تاریخ می‌خوانیم «دَخَلَ الجَنًهَ وَ لَم یصَلًِ رکعتاً» وارد بهشت شد در حالی که یک رکعت نماز نخوانده بود.
ابن ملجم از خوارج بود. خوارج افرادی بودند که به قدری سجده کرده بودند که پیشانی‌شان پینه بسته بود. بیشتر آنها حافظ قرآن و اهل عبادت بودند. اما امیرالمؤمنین را کشتند. شب قدر شبی است که انسان خودش را به خدا بسپارد. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم. «لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ». شب قدر از هزار ماه بهتر است.
«تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ»، «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ» شب قدر همه فرشته‌ها همراه با فرشته بزرگی به نام روح بر زمین می‌آ یند. زمان پیغمبر خدمت پیغمبر می‌رسیدند. بعد از پیغمبر باید خدمت کسی برسند که مثل پیغمبر باشد. الآن خدمت امام زمان(ع) می‌رسند. ما باید راجع به فرشته‌ها ایمان داشته باشیم. چون آیاتی در قرآن داریم که می‌گوید: «کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ» (بقره/285) «وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ» (نساء/136) یعنی در کنار ایمان به خدا باید ایمان به ملائکه هم باشد. ما ملائکه را نمی‌بینیم «یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» (بقره/3)
اگر یک آدم با تقوایی بیاید و بگوید: در فلان شهر این مقدار برف آمده است. در فلان شهر این حادثه رخ داده است. اگر یک شخص راستگو و امینی این را بگوید، ما قبول می‌کنیم. لازم نیست آدم هرچیزی را قبول کند. خداوند در قرآن به ما گفته است: من موجوداتی به نام فرشته دارم. «وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً» (مرسلات/1) «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا فَالزَّاجِراتِ زَجْراً فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» (صافات/3-1) «وَ النَّاشِراتِ نَشْراً فَالْفارِقاتِ فَرْقاً» (مرسلات/4-3) قرآن می‌گوید: فرشته‌هایی داریم که مسئولیت هم دارند. امام زین العابدین برای فرشته‌ها یک دعایی دارد که در آن نوزده گروه فرشته را نقل می‌کند و می‌گوید: سلام و صلوات خدا بر فرشته‌هایی که مسئول باران هستند. سلام و صلوات خدا بر فرشته‌هایی که مسئول قبض روح هستند. سلام و صلوات خدا بر فرشته‌هایی که مسئول ثبت نامه اعمال هستند. «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً» (نازعات/5) معلوم می‌شود که یک عده از فرشته‌ها مسئول تدبیر هستند. یعنی کارگزاران نظام الهی فرشته‌ها هستند. «یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ» در جنگ بدر سه هزار فرشته را به یاری شما فرستایم. «یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُسَوِّمینَ» (آل‌عمران/125) «أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُنْزَلینَ» (آل‌عمران/124) «ثَلاثَهِ آلافٍ» سه هزار فرشته! فرشته‌ها موجوداتی هستند که تسبیح خدا را می‌کنند و خسته نمی‌شوند. «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ» شب قدر فرشته‌ها همراه با روح نزد حضرت مهدی(ع) می‌آیند.
8- بهترین عبادت در شب قدر عذرخواهی از خداست
شب قدر چه کنیم؟ اولین کار عذرخواهی از خدا است. در مفاتیح نوشته است که در شب قدر چه اعمالی را باید انجام داد. به مسجد برویم. ولی مسجد رفتنمان از روی هوس نباشد. گاهی وقت‌ها افراد می‌گویند: به فلان مسجد برویم. چون فلانی هم می‌آید. به فلانی چه کار داری؟ شب قدر برای خودت است. به جایی برو که بهتر حال پیدا می‌کنی. بهترین عبادت عذرخواهی از خداست. شاید این شب قدر آخرین شب قدر عمر ما باشد. بهترین استفاده را از شب قدر بکنید. عبادت شب قدر، با عبادت هزارسال مساوی است. علی ابن ابیطالب تا ضربت خورد، فرمود: «فزت» در قرآن نوزده فوز وجود دارد. «وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ» (توبه/20)، «وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ» (نساء/13) فوز به معنی رستگاری است. خدا به نوزده کمال، فوز می‌گوید. عبادت، هجرت، تقوا، شهادت، فوز هستند. امیرالمؤمنین تا ضربت خورد، فرمود: «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَهِ» (خصائص‌الأئمه/ص63) یعنی از این نوزده پله بالا رفتم. در عالم هستی تنها رهبری که تولدش در کعبه بود و شهادتش در مسجد بود، علی ابن ابیطالب است. ما مفتخریم که کشور ما کشور علی ابن ابیطالب است. شب نوزدهم است. از برادر عزیزمان آقای مؤید تقاضا می‌کنیم که با اشعاری که خودشان ساخته اند، ما را به فیض برسانند. خداوندا تمام خیرات و برکاتی را که در شب قدر برای بندگان خوبت مقدر می‌کنی، از فضل و کرمت همه‌ی آن خیرات را برای همه ما مقدر بفرما. تمام ما را ببخش و بیامرز. تمام دعاهای ما را در شب قدر و ماه رمضان مستجاب بفرما. دل خفتگانی که هنوز بیدار نشدند، بیدار کن. اموات ما را بیامرز.
«والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته»