موضوع: محیط زیست در اسلام(1)
تاریخ پخش: 24/08/86
بسم الله الرحمن الرحیم
«الهی انطقنی بالهدی و الهمنی التقوی»
قرآن و طبیعت! جلساتی راجع به جامعیت اسلام صحبت کردیم و گفتیم که اسلام فقط توجه به نماز و روزه ندارد که نماز خیلی مهم است. روزه خیلی مهم است. حج خیلی مهم است و تمام دستورات خدا خیلی مهم است، اما به مسائل طبیعی هم حسابی رسیده است. یعنی در قرآن که 115 کلمه آخرت وجود دارد، 115 کلمه دنیا هم هست. از این پیداست که دین جامع دینی است که به همه چیز توجه کند. از جمله چیزهایی که به آن توجه کرده است، طبیعت است.
1- تأکید اسلام به حفظ محیط زیست
حفظ طبیعت که امروز به آن محیط زیست می‌گویند، بعضی‌ها فکر می‌کنند، فکر غربی است. من خیلی غصه می‌خورم که چرا ما اسلام را نشناختیم و اینقدر خودمان را باختیم. چرا؟ 1400 سال پیش ما حمام داشتیم. روایاتی از امام صادق(ع) است که می‌فرماید: «إِذَا دَخَلْتَ الْحَمَّام…» اگر داخل حمام شدی چه کار کن. «اذا خرجت الحمام…» از حمام خارج شدی چه کار کن. کلمه حمام در روایات امام صادق(ع) در 1400 سال پیش وجود دارد. یکی از کشورهای اروپا بودم که 50 میلیون نفر جمعیت و 45 میلیون سگ دارد. حالا خودتان ببینید که کجا بود. سگ‌هایشان هم جای خاصی نیستند و در اتاق خودشان هستند. شما ادرار سگ را به آزمایشگاه بدهید، تمام زباله‌های ایران را هم به آزمایشگاه بدهید. ببینید میکروب کدام یک بیش‌تر است؟ آن وقت جالب این است که اگر ما تهران یا هر شهر دیگری، کسی بز داشته باشد، می‌گویند: ضد بهداشت است. اما اگر سگ داشته باشد، کاری به او ندارند. و بعضی از مسئولین ما هم روی بز حساسیتشان از سگ بیش‌تر است. من نمی‌خواهم بگویم که در خانه‌ها بز و سگ نگهدارند. چون در آپارتمان که نمی‌شود و در خانه‌های حیاط‌دار هم، حیاط‌ها کوچک است و واقعاً مردم آزاری می‌شود. من طرفدار این نیستم که حالا بگویید قرائتی در تلویزیون گفت: «بز داشته باشید» حالا هر کسی که یک خانه کوچکی دارد، برود و دوتا گاو هم بیاورد. من این را نمی‌گویم. ولی می‌خواهم بگویم این خبرهایی هم که می‌گویند نیست. خیلی ما جلوتر از دنیا هستیم. آنچه که به اسلام ضربه زد، رفتار مسلمان‌ها بوده است. وگرنه از لحاظ مکتب، هر جا حرف مکتب را می‌زنیم، مکتب ما نه یک سر و گردن، بلکه دو، سه منار از همه مکتب‌ها بالاتر است. منتها عمل ما میزان نیست.
در زمینه قرآن و طبیعت، صبح مقداری یادداشت‌هایم را دیدم و دیدم که الحمدلله در این زمینه خیلی حرف داریم و می‌تواند یک کتاب شود. بعد دیدم که کتاب‌هایی هم نوشته شده است. حالا ببینم که اگر من حرف تازه‌ای داشته باشم، ان‌شاء الله آنرا یک کتاب کنم. اگر نه که الحمدلله دیگران نوشته‌اند.
پس موضوع بحث، جامعیت دین اسلام و توجه به طبیعت و محیط زیست است.
2- سوگند خداوند به عناصر طبیعت
اول اینکه خداوند به طبیعت قسم خورده است. «وَ التِّین» (تین/1) قسم به انجیر! انجیر طبیعی است. «وَ الزَّیْتُونِ» (تین/1) قسم به زیتون! زیتون میوه است. «وَ طُورِ سینینَ» (تین/2) «سینین» نام کوه است. قسم به کوه خورده است.
دوم اینکه طبیعت کلاس توحید است. می‌گوید: می‌خواهی خدا را بشناسی؟ «أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِل…» نگاه کن به شتر! «…کَیْفَ خُلِقَتْ» (غاشیه/17) چطور آفریده شده است! «وَ إِلَى السَّماءِ…» «سماء» یعنی آسمان! «کَیْفَ رُفِعَتْ» (غاشیه/18) این طبیعت کلاس خداشناسی است.
به عایشه گفتند یک خاطره شیرینی از پیامبر بگو! گفت خاطره زیبایی که در ذهنم مانده است، این است که ایشان سحرها بلند می‌شدند و زیر آسمان می‌رفتند و به اطراف آسمان نگاه می‌کرد و این آیات را می‌خواندند: «إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْض…» در آفرینش آسمان‌ها و زمین… « لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ» (آل عمران/190) هر کسی عقل داشته باشد، می‌تواند بفهمد.
چقدر دقیق! بهترین ماشین‌ها و راننده‌ها جرأت نمی‌کنند که بگویند در فلان ثانیه به فلان شهر می‌رسم. حتی قطار! قطاری که جاده‌اش کج و کور نیست و صاف است و ترافیک هم ندارد. اگر بگوییم هیچ قطاری هم از روبرو نیاید و هیچ ایستگاهی هم نداشته باشد. به مدرن‌ترین قطارها، بهترین مسیرها، و به کسی که مسئول قطار است، بگوییم ما می‌خواهیم فلان دقیقه برسیم، می‌گوید: دقیقه معین نکنید! با پنج دقیقه کم و زیاد می‌رسیم، با دو دقیقه کم و زیاد می‌رسیم. اما شما کره زمین را ثانیه تعیین می‌کنید. می‌گویید در فلان ثانیه سال تحویل می‌شود. یعنی یکسال حرکت کره زمین به دور خورشید تمام می‌شود. چطور شد که یک قطار و ماشین مدرن با راننده درجه یک، و در یک جاده درجه یک جرأت نمی‌کنند که قول ثانیه بدهند. آن وقت شما کره زمین بزرگ در مسافت دور خورشید بزرگ را، شما قول ثانیه می‌دهید؟ می‌گویید در فلان دقیقه و ثانیه سال تحویل می‌شود! یعنی حرکت در این ثانیه تمام می‌شود. چطور بی‌راننده می‌شود؟
3- طبیعت، کلاس توحید و شناخت پروردگار
طبیعت کلاس توحید است. طبیعت بی‌هدف درست نشده است. ما هستیم که یک زنجیر دست می‌گیریم و در کنار خیابان می‌ایستیم. می‌گویند: این حرکت چیست؟ می‌گوییم: الکی است. اصلاً خیلی از فیلم‌هایی هم که می‌بینیم الکی است. می‌گوییم: این فیلم چیست؟ می‌گوید: والله بیکارم، می‌نشینم و نگاه می‌کنم. یعنی فکر می‌کنیم که عمر بیهوده است. تنها کسانی که خودشان را هدر می‌دهند، ما هستیم و جوانان ما هستند و خیلی و بعضی از پیرهای ما هستند که عمرشان را بیهوده تلف می‌کنند. اما طبیعت اینگونه نیست؟
شما آیا تا به حال برای برگ درختان الحمدلله گفته‌ای؟ الحمدلله که پاییز شد و برگ‌ها زرد شد. قرآن در رابطه با برگ زرد می‌گوید که برگ زرد هم نعمت است. «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلىَ(1) الَّذِى خَلَقَ فَسَوَّى(2) وَ الَّذِى قَدَّرَ فَهَدَى(3) وَ الَّذِى أَخْرَجَ المَْرْعَى(4)» (اعلی) «أَخْرَجَ المَْرْعَى» یعنی خداوند از زمین چراگاه و برگ‌های سبز به وجود می‌آورد و بعد می‌گوید: «فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى» (اعلی/5) منزه است خدایی که برگ‌های زرد را قرار داد. این برگ زرد هم یک نعمت است. همانطور که سبزش نعمت است، برگ زردش هم نعمت است. برگ زرد بهترین خوراک برای خود درخت است. اینکه ما برگ زرد را بسوزانیم درست نیست. بهترین کود برای درخت همان برگ‌های زرد است. سوزاندنش غلط است. برگ زرد را ساده نگیرید.
4- نقش طبیعت سالم در نشاط و شادابی انسان
اصلاً طبیعت در روان انسان اثر دارد. روایت داریم که انسان سه چیز را که نگاه می‌کند، غمش بر طرف می‌شود. نگاه به آب، نگاه به زیبایی و نگاه به سبزی! 1- سبزی 2- زیبایی 3- آب غصه را از انسان برطرف می‌کند، یعنی طبیعت در روان انسان اثر دارد. این حدیث است. «أَرْبَعٌ یُضْئِنَ الْوَجْهَ النَّظَرُ إِلَى الْوَجْهِ الْحَسَنِ وَ النَّظَرُ إِلَى الْمَاءِ الْجَارِی وَ النَّظَرُ إِلَى الْخُضْرَهِ وَ الْکُحْلُ عِنْدَ النَّوْمِ» (مستدرک…/ج1/ص397) این حدیث است که شاعر هم آن را به صورت شعر درآورده است.
در مورد محیط آلوده، قرآن وقتی می‌خواهد جهنم را بگوید، می‌گوید جهنم دود دارد. «وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ» (واقعه/43) در سایه‌ای از دود زندگی می‌کنند. زندگی در دود زندگی جهنمی است. اینهایی که در یک اتاق می‌نشینند و تند، تند سیگار می‌کشند و اتاقشان را دودکش کرده‌‌اند، این شخص یک جهنم مصنوعی قبل از آن جهنم برای خودش درست می‌کند. چرا؟ بارها من اینرا گفته‌ام، اجازه بدهید یک بار دیگر هم تکرار کنم. به همه سیگاری‌ها می‌گویم که آقایون سیگاری! هر کس می‌خواهد یک سیگار بکشد، یک اسکناس آتش بزند. چون اسکناس آتش زدن بهتر از سیگار آتش زدن است. چون اسکناس که آتش زد، اسکناس از بین می‌رود ولی ریه سالم می‌ماند. اما اگر اسکناس را دادی و سیگار خریدی و کشیدی، هم اسکناس رفته است و هم ریه از بین رفته است. اگر می‌خواهی سیگار بکشی، یک اسکناس پاره کن. به خصوص در تهران که همه‌اش دود است و در تهران سیگار کشیدن، دود روی دود است. مثل اینکه آدم دو کراوات روی هم بزند. در تهرانی که دود هست، روی دود، دود نمی‌خواهد. شما وقتی که در گلستان رفتی، در گلستان دیگر گلاپ‌پاشی نمی‌خواهد و نیاز نیست.
5- تبدیل محیط سالم به محیط ناسالم، تبدیل نعمت الهی
طبیعت چیست؟ آیاتی برای طبیعت داریم. آیاتی که می‌فرماید: «…وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ…» (بقره/211) خراب کردن محیط زیست. کسی که نعمت‌های خدا را تغییر دهد. در آخر می‌فرماید: «…َإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب» در این میان چند جمله است که بعد از آن می‌فرماید: «…َإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب» خداوند به عقاب شدید گرفتارشان می‌کند. چرا؟ برای اینکه نعمت‌های خدا را تبدیل کردند. تبدیل نعمت این است که انسان یک رهبر خوب داشته باشد، او را رها کند و به سراغ رهبر دیگر برود. پدر و مادر خوب را و به سراغ آدم‌های هرزه می‌رود و با آنان شام می‌خورد. محیط و فیلم خوب را رها می‌کند و فیلم بد را می‌بیند. حرف خوب را رها می‌کند و حرف آلوده می‌زند. نگاه خوب را نگاه بد می‌کند. بجای رهبر خوب بدنبال رهبر بد می‌رود. بجای رفیق خوب، رفیق بد می‌گیرد. بجای غذای خوب… بابا! غذای خوب بخور! چه چیزی می‌خواهی بخوری؟ اگر شیرینی می‌خواهی بخوری، بسم الله خرما و توت! اگر ترشی می‌خواهی بخوری، بسم الله لیموترش! من نه ترشی می‌خواهم و نه شیرینی، من ترش و شیرین مخلوط می‌خواهم. انار و پرتقال! می‌گوید: خوب ببین من هیچ نمی‌خواهم، می‌خواهم شراب بخورم! این همان «…وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ…» است. نعمت خدا را تبدیل می‌کند و چیزی که عقل را زیاد می‌کند نمی‌خورد و چیزی که «خمر» است را می‌خورد. «خمر» یعنی پوشش! به مقنعه زنان هم چون سر را می‌پوشاند، خمار می‌گویند. «خمر» یعنی وقتی شراب خورد، خودش را از دست می‌دهد. تبدیل می‌کند نعمت‌های خدا را!
«لا تَعْثَوْا…» در قرآن زیادآمده است. تمام آیاتی که «لا تَعْثَوْا…» می‌گوید، یعنی تجاوز نکنید. «لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ» (هود/85) یعنی در زمین فساد نکنید. یکی از مصادیق آن همین است. این آیه به محیط زیست می‌خورد. چرا اینجا را آتش زدی؟ چرا اینجا را آلوده کردی؟ چرا آب کثیف را در رودخانه رها کردی؟ تمام آیاتی که می‌گوید: «لا تَطْغَوْا…» یعنی طغیان نکنید… من فقط کد می‌دهم. این یک کتاب است که من در 20 دقیقه می‌گویم. «لا تَطْغَوْا…» طغیان نکن! طغیان تجاوز است. طاغوت یعنی متجاوز. چرا تجاوز می‌کنی؟ تجاوز حتی به نسبت به حیوان!
6- توجه اسلام به حیوانات و حفظ بقای آن‌ها
زمانی من شمردم و دیدم که حدود 208 حدیث در کتاب وسائل الشیعه (در زمان طاغوت بود) در مورد رعایت حقوق حیوانات است. صدها حدیث داریم که می‌فرماید: حیوانات را مراعات کنید. حیوانات احترام دارند. اصلاً حیوانات حق دارند. حق نداریم حیوان را تشنه بگذاریم. اگر آب داریم و حیوانمان تشنه است، و می‌خواهیم نماز بخوانیم، اسلام می‌گوید که آب خود را به حیوان بدهید و با تیمم نماز بخوانید. اگر یک سگ با یک گوسفند تشنه است، اسلام می‌گوید که آب خود را به سگ بده! چرا؟ برای اینکه سگ حق حیات دارد، اما گوسفند را می‌توان ذبح کرد و خورد. گوسفند را ذبح کن و بخور، اما سگ را نمی‌توان ذبح کرد و خورد. چون گوسفند یک راه دیگری دارد. راه ذبح دارد، ولی سگ راه دیگری جز زنده ماندن را ندارد. پس آب خود را به سگ بده و گوسفند را ذبحش کن! شما حق ندارید درخت را تشنه بگذارید. حدیث داریم که می‌فرماید: کسی که یک درخت تشنه را آب بدهد، انگار که یک مؤمن تشنه‌ای را آب داده است.ای کاش که کتاب‌های درسی آموزش و پرورش و دانشگاه، این حرف‌ها را بزنند. ده‌ها هزار حدیث و آیه و حرف‌های ناب که تمامش برای شرق و غرب مهم است را در این کتاب‌ها نمی‌گذاریم و آن وقت یک استدلال‌های خشکی را می‌آوریم که یک مؤمن از داخل این حرف‌ها بیرون نمی‌آید. کتاب‌های خشک به خصوص در دانشگاه، چون آموزش و پرورش مقداری بهتر است. زمین از آلودگی‌ها شکایت می‌کند.
7- در فرهنگ قرآن، طبیعت دارای شعور است
ما فکر می‌کنیم که هستی و طبیعت جماد است. اما این طور نیست و به نظر شما جماد است. اما از نظر قرآن زمین شعور دارد.
بسم الله الرحمن الرحیم
«إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالهََا» (زلزال/1) وقتی زمین لرزه می‌شود، «وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا» (زلزال/2) زمین هر چه را که در درون دارد، از معدن‌ها، انسان‌ها و مرده‌ها، همه را بیرون می‌ریزد. «وَ قَالَ الْانسَانُ مَا لهََا» (زلزال/3) آن وقت انسان می‌گوید: چه شد؟ «یَوْمَئذٍ تحَُدِّثُ أَخْبَارَهَا» (زلزال/4) روز قیامت زمین خبر می‌دهد. یعنی زمین شهادت می‌دهد که ایشان روی من گناه کرد. می‌توانست از من استفاده کند، اما از من استفاده نکرد. زمین شعور دارد. حدیث داریم: نماز که می‌خوانید،در جاهای مختلف نماز بخوانید. چون این مکان‌ها روز قیامت شهادت می‌دهند، که روی من نماز خواند. زمین شعور دارد. درخت شعور دارد. درخت سجده می‌کند. خورشید سجده می‌کند. «الله اکبر» چرا این را می‌شکنید؟ چرا این را فاسد می‌کنید؟ دارد ذکر خدا می‌گوید، چرا خرابش می‌کنید؟ در قرآن هم در گذشته و فعل ماضی داریم که می‌فرماید: «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ…» (حدید/1) «سبح» فعل ماضی است، یعنی در گذشته. هم داریم: «یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» (جمعه/1) «ما فِی السَّماواتِ» یعنی آنچه در آسمان‌ها و زمین است. آنچه که در هستی وجود دارد، تسبیح می‌گوید. شما که این طبیعت را از بین می‌برید، یک مخلوقی را که مشغول تسبیح است نابود می‌کنید. دید ما این است.
اسلام درباره محیط زیست می‌گوید: طبیعت هدف دار است، تو بی‌هدف هستی. انسان اگر اصلاح نشود، از حیوانات کمتر است. موش چقدر می‌دزدد؟ یک موش 10 کیسه گندم بیش‌تر نمی‌تواند بدزدد. اگر یک موش چند سال دزدی کند، و یک قرن دزدی کند، شاید یک کشتی گندم بدزدد. اما یک انسان با یک تلفن ممکن است، 10 کشتی گندم بدزدد. دزدی اگر باشد، انسان‌های دزد از موش‌ها دزدیشان بیش‌تر است. روباه چقدر حیله دارد؟ انسان‌های حیله ورز از روباه حیله‌شان خیلی بیش‌تر است. مار سالی چند نفر را می‌گزد؟ سالی 2 یا 3 نفر را می‌گزد. اما زبان انسان روزی 20 نفر را می‌گزد. مار هر کس را که به کنارش بیاید می‌گزد، اما زبان انسان از این طرف دنیا آن طرف دنیا را می‌گزد. غیبت کسی را می‌کنیم که 1000 فرسخی ماست. و لذا قرآن یک آیه دارد که می‌فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَاب…» (انفال/55) بدترین حیوانات، انسان‌های تربیت نشده هستند. گرگ سالی چند گوسفند را پاره می‌کند؟ ولی انسان‌های ناجور، سالی چند نفر را لطمه می‌زنند؟ لطمه‌ای که گرگ به گله می‌زند و لطمه‌ای که انسان‌های ناجور به انسان‌های مظلوم می‌زنند، قابل مقایسه نیست. من فکر نمی‌کنم، اگر تمام گرگ‌ها پرونده داشته باشند، پرونده تمام گرگ‌ها به اندازه یک صدم پرونده صدام باشد. چون گرگ یکی و یکی و آن هم سالی و ماهی یک گوسفند گیرش می‌آید. ولی وقتی یک بمب شیمیایی در یک منطقه می‌اندازد، یک وقت می‌بینی یک مرتبه و یک لحظه 5000 نفر را می‌کشد. زمین شکایت می‌کند. می‌فرماید: «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالهََا» (زلزال/1) و در ادامه می‌فرماید: «یَوْمَئذٍ تحَُدِّثُ أَخْبَارَهَا» (زلزال/4) «حدث» یعنی حدیث می‌کند و «اخبار» به معنی همان اخبار است. یعنی خبرهایش را نقل می‌کند. زمین شعور دارد و می‌گوید که چه شد و چه شد و… حتی حدیث داریم که با لباس کثیف نماز نخوانید. اگر لباس تمیز باشد، لباس تمیز در حال تسبیح است. ما نمی‌فهمیم و مگر ما باقی چیزها را می‌فهمیم؟
«الَّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً…» (ابراهیم/28) در آیه قبل «و من یبدل» داشتیم که فعل مضارع است. «بدلوا» هم داریم. «بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» خداوند می‌فرماید که من خوب درست کردم. فساد دست تو است. «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْر…» (روم/41) در زمین و دریا فساد پیدا شد. چه کسی فساد کرد؟ «… بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاس» (روم/41) مردم هستند که فساد کردند. می‌خواهد ماهی بگیرد، یک مرتبه در بخشی از دریا موادی را می‌ریزد، که همه ماهی‌ها جادرجا بمیرند، بعد آن وقت ماهی مرده را شکار می‌کند.
8- طبیعت و محیط زیست، امانت خداوند در دست بشر
هر چیزی امانت است. ما باید حساب کنیم که این درخت امانت است، اصلاً اعضای بدن ما امانت است. این چشم ما امانت است. با شکم پر مطالعه نکنید که خیانت به امانت است. دم غروب مطالعه نکنید. این را هم از نظر تخصصی می‌گویم، بعضی از افراد فوق تخصص چشم پزشک، به من گفتند که اسلام که می‌گوید: دم غروب مطالعه نکن، از نظر علمی ثابت شده است. چون دم غروب سلول‌های چشم در حال شیفت عوض کردن هستند و آن لحظه برای مطالعه بد لحظه‌ای است. دم غروب مطالعه نکنید. در نور کم مطالعه نکنید. نور باید برای مطالعه کافی باشد. دمر مطالعه نکنید. وقتی خسته هستید، مطالعه نکنید. بعضی از غذاها در مطالعه تأثیر دارد. چشم امانت است. گوش امانت است. شما حق دارید از این امانت هر چیزی را بشنوید؟ یک ماشین به شما می‌دهند و می‌گویند: این ماشین برای مسافرت است. شما اگر این ماشین را هندوانه بار کنی، شما را می‌گیرند. در همه دنیا هم می‌گیرند.
این هستی شعور دارد. این هستی در حال سبحان الله است. جالب این است که یک چیزی را خدا گفته است که وقتی من دیدم، خجالت کشیدم. یعنی از خودم خجالت کشیدم. قرآن بحث گنجشک‌ها و پرنده‌ها را که می‌کند و می‌فرماید: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُون» (نور/41) بحث «طیر» را که می‌کند، می‌گوید این پرنده نماز دارد. بعد می‌گوید که می‌فهمد این نماز چیست. «کل» همه پرنده‌ها! «قد علم» «علم» یعنی علم دارد. «صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ» یعنی این پرنده سبحان الله دارد و نماز می‌خواند و هم می‌فهمد که چه می‌گوید. ولی ما با سرعت می‌گوییم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ(5) اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ(6) صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ…» (فاتحه) نمی‌فهمیم که چه می‌گوییم. یعنی ما یا نماز نمی‌خوانیم و یا می‌خوانیم. آن کسی هم که می‌خواند، نمی‌فهمد. قرآن می‌فرماید که پرنده هم نماز می‌خواند و هم می‌فهمد. آن وقت یک انسان بیاید و پرنده را بی‌جهت بکشد. حیوان را اذیت کند و شاخه درخت را بشکند. آب رودخانه را خراب کند. طبیعت در اسلام مقدس است. مُسبّح است، یعنی تسبیح می‌گوید. مبارک است. می‌فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُه…» (اعراف/58)
خلاصه ما باید یک مقداری حواسمان را جمع کنیم، چون همه چیز نزد ما امانت است. بچه امانت ما است. خیانت به امانت نکنیم. اسباب بازی که برای بچه می‌خریم، یک اسباب بازی بخریم که بچه ما منحرف نشود. بچه را که می‌خواهیم ببریم که فیلم ببیند، سینما ببریم، ورزش، رفیق و غذایی که به او می‌دهیم، خیانت به بچه نکنیم. خیانت به شکم بچه، به چشم بچه، به فکر بچه نکنیم. بچه‌ها امانت هستند. دست ما امانت است. اگر وسواسی هستید، درست نیست که این دست را دائم زیر آب بشویید. آب امانت است، شما به اندازه یک لیوان آب باید وضو بگیرید، چرا این همه آب مصرف می‌کنید؟ می‌روم حمام آب می‌ریزم و پولش را می‌دهم. پولش را هم بدهی، باز گناه می‌کنی. کسی اگر رفت حمام و آب زیادی ریخت، گرچه به حمام پول هم داد، پول دادی، ضامن حمامی نیستی، اما ضامن خدا هستی، چون اسراف کردی و اسراف گناه کبیره است.
خدایا! به ما توفیق بده که اسلام را درست بشناسیم، درست عمل کنیم، مزه اسلام را بچشیم و به دیگران هم بچشانیم و این عمل ذخیره قیامت ما باشد.